Δέος. Προσωπικά αυτό ένιωσα όταν είδα τις πρώτες φωτογραφίες που έστειλε η NASA από το τηλεσκόπιο James Webb και το αρχαίο, κυριολεκτικά, σύμπαν. Πώς να μη νιώσεις δέος μπροστά σε κάτι σχεδόν ασύλληπτο για τον ανθρώπινο νου. Το πανίσχυρο μάτι του διαστημικού τηλεσκοπίου ταξίδεψε την ανθρωπότητα κοντά στη γένεση του σύμπαντος, 13,8 δισεκατομμύρια χρόνια πριν. «Φτάσαμε σχεδόν στα όρια του σύμπαντος», όπως είπε και ο αστροφυσικός Διονύσης Σιμόπουλος πριν από λίγες ημέρες.
Αλλά εντάξει εμείς που είμαστε από την πλευρά εκείνων που «καταναλώνουν» τις νέες ανακαλύψεις. Πώς έζησε αυτή την εμπειρία κάποιος από την αντίπερα όχθη; Που όχι μόνο είδε αυτές τις εικόνες πριν από εμάς, αλλά που έκανε πραγματικότητα την παραγωγή τους; «Είναι σαν να βλέπεις την πρώτη φωτογραφία του παιδιού σου, η πρώτη φωτογραφία είναι η πιο σημαντική», μου λέει χαμογελώντας ο Τόμας Ζουρμπούκεν μέσα από την οθόνη του υπολογιστή.
Η ικανοποίηση του 54χρονου υποδιοικητή της NASA και διευθυντή Διοίκησης Επιστημονικών Αποστολών του οργανισμού είναι έκδηλη, καθώς η επιτυχημένη λειτουργία του τηλεσκοπίου, που χρειάστηκε σχεδόν 20 χρόνια και 10 δισ. δολάρια για να κατασκευαστεί, ήταν ένα μεγάλο στοίχημα για την αμερικανική υπηρεσία διαστήματος. Καθισμένος στο γραφείο του και πίνοντας μια γουλιά από τον καφέ του μας λέει ότι οι πραγματικές δυνατότητες του τηλεσκοπίου και οι νέες επιστημονικές ανακαλύψεις θα ξεδιπλωθούν τις επόμενες δεκαετίες. «Τα πράγματα που θα γράψουν Ιστορία θα έρθουν μετά. Αυτό που έγινε τώρα είναι σαν να παίξαμε το πρώτο μέρος από ένα συμφωνικό έργο μιας μεγάλης ορχήστρας. Θα έχουμε υλικό για τα επόμενα 20 χρόνια», προσθέτει.
Αλήθεια, ποιες εικόνες ξεχωρίζει ένας άνθρωπος που μαθαίνει από πρώτο χέρι όλες τις νέες ανακαλύψεις; «Ξεχωρίζω τρεις που για μένα είναι οι πιο σημαντικές», λέει και μας περιγράφει τη φωτογραφία που δείχνει ένα σμήνος γαλαξιών από το βαθύτερο σημείο στο σύμπαν που μπορεί να κοιτάξει το τηλεσκόπιο. «Η εικόνα είναι πραγματικά καταπληκτική γιατί είναι η πρώτη φορά που βλέπουμε κάτι τέτοιο, είναι σαν το σύμπαν να σήκωσε μια κουρτίνα και εμείς να κοιτάμε τι συμβαίνει από πίσω. Για μένα είναι μια εμβληματική στιγμή», συμπληρώνει.
Ο δρ Ζουρμπούκεν, o οποίος βρίσκεται αυτές τις ημέρες στην Αθήνα για το διεθνές συνέδριο διαστημικής επιστήμης COSPAR, μιλάει επίσης με ενθουσιασμό για τη φωτογραφία που άφησε πολλούς με το στόμα ανοιχτό και βρίσκεται 7.500 έτη φωτός μακριά από τη Γη. Πρόκειται για το Νεφέλωμα της Τρόπιδος, τη φωτογραφία που μοιάζει με ένα γιγαντιαίο κύμα σε μια κοσμική θάλασσα, αλλά στην πραγματικότητα είναι η εικόνα μιας γωνιάς του σύμπαντος όπου γεννιούνται νέα αστέρια, μια μικρή βιοτεχνία αστεριών. «Σε μια τέτοια περιοχή συνυπάρχουν ένα νεκροταφείο και ένας τόπος δημιουργίας. Υπάρχουν αστέρια που έχουν μισοεκραγεί και έχουν σκορπίσει νέους σπόρους στο Διάστημα», σημειώνει, «όταν όμως κοιτάμε την ίδια περιοχή με το Χαμπλ ή με ένα άλλο τηλεσκόπιο, δεν μπορούμε να δούμε πέρα από τη σκόνη και τα νέφη που σχηματίζονται». Τώρα όμως οι «φωλιές» των νέων αστεριών είναι ορατές με έναν τρόπο που δεν ήταν ποτέ πριν.
Ισως, όμως, η πιο σημαντική εικόνα για τον Τόμας Ζουρμπούκεν να είναι μία που δεν έγινε viral, ούτε ανέβηκε σε κάποιο Instagram. «Δεν είναι ακριβώς φωτογραφία, αλλά η εικόνα του φάσματος ενός εξωπλανήτη», λέει και μας εξηγεί ότι τα όργανα του τηλεσκοπίου κατάφεραν να καταγράψουν και να αναλύσουν τη σύσταση της ατμόσφαιρας ενός πλανήτη που βρίσκεται πολύ μακριά από το ηλιακό μας σύστημα. Αν ένας πλανήτης έχει ατμόσφαιρα όπως η Γη, σημειώνει, και η τροχιά του τον κρύψει πίσω από το αστέρι του, τότε η ατμόσφαιρά του εξαφανίζεται πιο αργά από τον ίδιο τον πλανήτη. «Υπάρχει λοιπόν μια στιγμή που μπορούμε να δούμε την ατμόσφαιρα ενός τέτοιου πλανήτη και να αναλύσουμε τα στοιχεία από τα οποία αποτελείται».
Αυτή τη στιγμή κατάφεραν να καταγράψουν και να αναλύσουν τα όργανα του ισχυρού τηλεσκοπίου και το σημαντικό είναι ότι ανίχνευσαν τη χημική υπογραφή του νερού. «Αυτό που προσπαθούμε να μάθουμε είναι εάν στην ατμόσφαιρα άλλων πλανητών ανιχνεύονται εκείνα τα χημικά στοιχεία που θα μας υποδείξουν ότι εκεί υπάρχουν οι προϋποθέσεις για την ανάπτυξη ζωής. Ψάχνουμε ακόμη και για τεχνολογικές ενδείξεις που υποδηλώνουν την παρουσία μιας κοινωνίας σαν τη δική μας, αλλά η επιστημονική μας προτεραιότητα, ειδικά με το Webb, είναι η αναζήτηση αλλαγών στην ατμόσφαιρα πλανητών παρόμοιων εκείνων που πέρασε και η Γη πριν από 3,5 δισεκατομμύρια χρόνια».
Αντίστροφη μέτρηση
«Είναι σαν το σύμπαν να σήκωσε μια κουρτίνα και εμείς να κοιτάμε τι συμβαίνει από πίσω. Είναι μια εμβληματική στιγμή».
Είναι γεγονός ότι η εξερεύνηση του Διαστήματος με επανδρωμένες αποστολές έχει επανέλθει στις προτεραιότητες της αμερικανικής υπηρεσίας. Η NASA υλοποιεί το πρόγραμμα «Αρτεμις» που θα στείλει ξανά ανθρώπους στη Σελήνη ως ένα πρώτο βήμα για το μεγάλο σχέδιο της αποστολής στον Αρη, που μέχρι πρότινος ήταν μόνο ένα σενάριο επιστημονικής φαντασίας.
Στη Σελήνη θα δοκιμαστούν νέοι τρόποι επιβίωσης των αστροναυτών σε ένα κατά τεκμήριο αφιλόξενο περιβάλλον. Μοιάζει, όπως λέει ο κ. Ζουρμπούκεν, με την εξερεύνηση που κάνει ο άνθρωπος σε έναν άγνωστο τόπο εδώ στη Γη και για να επιβιώσει χρησιμοποιεί τους πόρους τους οποίους βρίσκει στον τόπο που πηγαίνει αντί να κουβαλάει μεγάλο βάρος μαζί του. «Υπάρχουν μερικά πράγματα που δοκιμάζουμε τώρα», συνεχίζει, «και το πρώτο είναι εάν μπορούμε να καλλιεργήσουμε φυτά στη Σελήνη, και η απάντηση είναι ναι, μπορούμε, και το δεύτερο είναι εάν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε το οξυγόνο και το νερό, κυρίως το νερό, ως καύσιμο για να τροφοδοτήσουμε με ενέργεια τους πυραύλους μας».
Η γνώση που θα αποκτηθεί στον δορυφόρο της Γης θα χρησιμοποιηθεί για την πρώτη επανδρωμένη αποστολή στον Κόκκινο Πλανήτη που σχεδιάζει η NASA για τα τέλη της δεκαετίας του 2030. Σήμερα, οι επιστήμονες μελετούν την κλιματική ιστορία του πλανήτη για να διαπιστώσουν τι του συνέβη στο παρελθόν και ψάχνουν επίσης για ίχνη μικροσκοπικών απολιθωμάτων προκειμένου να καταλάβουν εάν υπήρχε ποτέ ζωή εκεί και τι είδους.
Το ταξίδι αστροναυτών στον Αρη, η προσεδάφιση και η παραμονή τους στην επιφάνειά του είναι μια αποστολή εξαιρετικά σύνθετη με πολλές τεχνικές δυσκολίες, και έτσι ρωτάμε τον κ. Ζουρμπούκεν γιατί είναι τόσο σημαντικό να στείλει η NASA ανθρώπους σε έναν τόσο μακρινό πλανήτη. Δεν μπορούν να κάνουν τα ρομπότ την ίδια δουλειά; «Δεν είναι τόσο σημαντικό επειδή πρέπει να το κάνουμε, είναι σημαντικό να αποδείξουμε ότι μπορούμε», τονίζει, «και όποτε η ανθρωπότητα έθεσε τέτοιους στόχους, τότε πήγε ένα βήμα πιο μπροστά. Εξερευνούμε όχι επειδή πρέπει, αλλά επειδή είμαστε εξερευνητές». Ως προς τις ικανότητες των ρομπότ, πάντως, μας θυμίζει ότι πριν από μερικούς μήνες το μικρό ρομποτικό όχημα Perserverance, που μαζεύει δείγματα πετρωμάτων από τον Αρη, χρειάστηκε δύο εβδομάδες για να ξεφορτωθεί ένα πετραδάκι που μπλόκαρε τις μηχανές του. «Θα μπορούσαμε να στείλουμε ρομπότ παντού, αλλά δεν το κάνουμε. Γιατί; Οι άνθρωποι είναι καλύτεροι».
Η συζήτησή μας προσγειώνεται απότομα στη Γη όταν αναφέρω στον δρα Ζουρμπούκεν τον πόλεμο στην Ουκρανία και τις επιπτώσεις που έχει και στο Διάστημα. Οι κυρώσεις που επιβλήθηκαν στη Ρωσία είχαν ως αποτέλεσμα τη διακοπή συνεργασίας, μεταξύ άλλων, της ρωσικής υπηρεσίας διαστήματος, «Roscosmos», με τις αντίστοιχες στην Ευρώπη και την Αμερική. Μία από τις αποστολές που ακυρώθηκαν ήταν το ExoΜars, μια κοινή αποστολή της ευρωπαϊκής «ESA» και της «Roscosmos» στον Αρη. Η NASA, λέει ο δρ Ζουρμπούκεν, εξετάζει τους τρόπους με τους οποίους μπορεί να βοηθήσει τους Ευρωπαίους συναδέλφους της για να μη χαθεί η αποστολή.
Γενικότερα, όμως, ο ίδιος εκφράζει τη μεγάλη ανησυχία του για την απρόκλητη ρωσική εισβολή σε μια χώρα με εκλεγμένη κυβέρνηση που μοιράζεται τις αξίες του δυτικού κόσμου. «Εχουμε αποσυρθεί από μια σειρά συνεργασιών με τη Ρωσία και δεν ξεκινάμε τίποτα καινούργιο. Προσπαθούμε να διατηρήσουμε, αν μπορούμε, τη συνεργασία μας σε ένα καθαρά επαγγελματικό επίπεδο στον Διεθνή Διαστημικό Σταθμό, ένα τεχνολογικό θαύμα που κράτησε εδώ και 20 χρόνια και θα δούμε πόσο μακριά μπορούμε να πάμε. Τα πράγματα εξελίσσονται», μας λέει.
Σπεύδει να προσθέσει ότι δεν πρέπει να θεωρούμε πως όλοι οι Ρώσοι είναι το ίδιο. «Εχω δουλέψει», σημειώνει, «στη Μόσχα και έχω γνωρίσει καταπληκτικούς επιστήμονες και ανθρώπους που αγαπούν την ελευθερία». Δεν πρέπει να πέσουμε, συμπληρώνει, στην παγίδα του ρατσισμού. «Αλλά και δεν μπορούμε να δουλεύουμε με έναν συνεργάτη σε νέα επιστημονικά προγράμματα που δεν μοιράζεται τις αξίες μας και το τι θέλουμε να πετύχουμε στη Γη».
Από χθες και μέχρι τις 24 Ιουλίου χτυπάει στην Αθήνα η καρδιά της διεθνούς κοινότητας διαστημικής έρευνας και τεχνολογίας. Στην 44η Γενική Συνέλευση της Διεθνούς Επιτροπής Διαστημικής Ερευνας, στο COSPAR Scientific Assembly, που γίνεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα, θα είναι παρόντες όλοι οι μεγάλοι διαστημικοί οργανισμοί του κόσμου και θα γίνουν ανακοινώσεις με τις τελευταίες επιστημονικές ανακαλύψεις. Ο δρ Τόμας Ζουρμπούκεν θα συμμετάσχει στις εργασίες του συνεδρίου, στο πλαίσιο του οποίου θα γίνει και μια συνάντηση γνωριμίας με το νεότευκτο Ελληνικό Κέντρο Διαστήματος. «Είμαστε πάντα ανοιχτοί στη NASA για διεθνείς συνεργασίες και δεν χρειάζεται να σας πω ότι υπάρχουν πολλοί Ελληνες επιστήμονες και φορείς που έχουν πάρει μέρος στις αποστολές μας. Θα συναντήσω την ελληνική υπηρεσία και θα δω τι σχεδιάζουν. Είμαστε πολύ ανοιχτοί να βρούμε μαζί νέες ευκαιρίες και προκλήσεις», καταλήγει.
Από τη Σουηδία στο Διάστημα
Γεννημένος και μεγαλωμένος στη Σουηδία, ο δρ Τόμας Ζουρμπούκεν είχε από μικρός μια έμφυτη περιέργεια για τον φυσικό κόσμο που μας περιβάλλει. Σπούδασε Φυσική και Θετικές Επιστήμες και ήταν επικεφαλής πολλών επιστημονικών ομάδων που ασχολήθηκαν με την εξερεύνηση του ηλιακού μας συστήματος και του Διαστήματος, ενώ τα προηγούμενα χρόνια η έρευνά του επικεντρώθηκε στον πλανήτη Ερμή και στον Ηλιο. Ηταν επίσης καθηγητής Διαστημικής Επιστήμης και Αεροδιαστημικής Μηχανικής στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν. Από το 2016 είναι στη θέση του υποδιοικητή της NASA για το τμήμα Διεύθυνσης Επιστημονικών Αποστολών.