1922: Το τέλος μιας πολεμικής δεκαετίας

1922: Το τέλος μιας πολεμικής δεκαετίας

Η εξόρμηση για την εθνική ολοκλήρωση, η οποία ξεκίνησε το 1912, διαμόρφωσε τη σύγχρονη Ελλάδα

7' 3" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Η κατάρρευση του μικρασιατικού μετώπου και η καταστροφή της Σμύρνης το 1922 σήμανε τη λήξη μιας πολεμικής δεκαετίας. Οι ρίζες του ελληνοτουρκικού πολέμου στη Μικρά Ασία μπορούν μάλιστα να αναζητηθούν πολύ βαθύτερα στον χρόνο. Οπως επισημαίνει εύστοχα ο Αριστοκλής Αιγίδης («Η Ελλάς χωρίς τους πρόσφυγας», εν Αθήναις 1934), ένας Μικρασιάτης δημοσιολόγος και νομομαθής, η «Εθνική Ιδέα» των Ελλήνων δεν ήταν παρά ένας «συνεχής και αδιάκοπος εκατονταετής πόλεμος, κεκηρυγμένος ή ακήρυκτος, με την Οθωμανικήν Αυτοκρατορίαν», ο οποίος ξεκίνησε το 1821 και έληξε με τη Συνθήκη της Λωζάννης (1923). Σε κάθε περίπτωση, η «μαύρη» επέτειος του 1922 δεν μπορεί να κατανοηθεί έξω από το ιστορικό της πλαίσιο, αλλά ως αποτέλεσμα μιας μακροχρόνιας διαδικασίας.

Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι διπλασίασαν την Ελλάδα

Η Ελλάδα ξεκίνησε την πολεμική της εξόρμηση με μεγάλο ενθουσιασμό και υψηλή αυτοπεποίθηση. Την εκστρατεία εγκαινίασε η 1η Μεραρχία, η οποία επονομάστηκε «Σιδηρά» από τη σφοδρή ορμή και το ακαταμάχητο επιθετικό πνεύμα που επέδειξε στη Μάχη του Σαρανταπόρου (9-10 Οκτωβρίου 1912). Οπως σχολίασαν τότε οι «Times» του Λονδίνου, οι «φρενήρεις επιθέσεις» (frenzied onslaughts) του ελληνικού Πεζικού έτρεψαν τους Τούρκους στρατιώτες πανικόβλητους σε άτακτη φυγή.

Οι πολεμικοί θρίαμβοι του 1912-13 καλλιέργησαν εύλογα ανάλογες, μεγάλες προσδοκίες. Τρεις ημέρες μετά την άλωση της Θεσσαλονίκης ακούστηκε εκεί για πρώτη φορά η έννοια «Μεγάλη Ελλάς» από τα χείλη του μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Γενναδίου, στην προσφώνησή του προς τον βασιλιά των Ελλήνων Γεώργιο Α΄. Μία εβδομάδα μετά την πτώση των Ιωαννίνων (21 Φεβρουαρίου 1913), ο Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος έκανε επίσημα, από το βήμα της Βουλής, λόγο περί «της μείζονος νέας Ελλάδος», η οποία έπαιρνε πλέον σαφή μορφή και γινόταν απτή πραγματικότητα. 

Το όραμα μιας «Ελλάδος πολεμικώς ισχυροτάτης, σεβαστής εις τους φίλους της και τρομεράς εις τους εχθρούς της» εξήγγειλε ο βασιλιάς Κωνσταντίνος Α΄ στις 26 Ιουλίου 1913, στο τέλος του Ελληνοβουλγαρικού Πολέμου, σε ένα εμπνευσμένο διάγγελμά του «προς τον στρατόν και τον στόλον», το οποίο οι αντίπαλοί του (συγκεκριμένα, ο Γεώργιος Βεντήρης στη δίτομη «Ιστορική Μελέτη» του το 1931) το χαρακτήρισαν ναπολεόντειο. 

Παρ’ όλη τη μεγαλοστομία του, το διάγγελμα του Κωνσταντίνου ανταποκρινόταν στην πραγματικότητα (το 1913 η Ελλάδα διπλασίασε την έκταση και τον πληθυσμό της και αναβαθμίστηκε σε υπολογίσιμη δύναμη στα Βαλκάνια) και εμπότισε την παιδεία των Ελλήνων τα αμέσως επόμενα χρόνια.

Οι ελληνικές διεκδικήσεις και η Μικρά Ασία

Η εθνική καταστροφή του 1922 δεν είναι λοιπόν ένα απόλυτο και αντικειμενικό μέγεθος, αλλά μετρήσιμο με σχετικούς όρους. Ιστορική ειρωνεία συνιστά το γεγονός ότι η 1η «Σιδηρά» Μεραρχία, η οποία εγκαινίασε τους Εθνικούς Πολέμους το 1912, έγραψε τον θλιβερό επίλογο τους τρεπόμενη σε φυγή στον τομέα του Αφιόν Καραχισάρ τον Αύγουστο του 1922. Μέσα σε αυτή την πολεμική δεκαετία η Ελλάδα συνειδητοποίησε το διεθνές πολιτικό βάρος της και τις στρατιωτικές δυνατότητές της. Τελικώς, η χώρα μας δεν ξέφυγε από τον κανόνα του Kleinstaaterei, δηλαδή του συστήματος των μικρών και μικροσκοπικών κρατών που δημιουργήθηκαν στην Ανατολική Ευρώπη τον 19ο αιώνα, όπως είχε ήδη επισημάνει ο Γερμανός ιστορικός Gustav Cohn (1885).

Εδώ χρειάζεται, ωστόσο, να σημειώσουμε ότι η εκστρατεία της Ελλάδας στη Μικρά Ασία δεν ήταν προσχεδιασμένη, όπως εκείνη στα Βαλκάνια, αλλά προέκυψε ξαφνικά και επιβλήθηκε ως αδήριτη ανάγκη από τις περιστάσεις. Ο Ιωάννης Μεταξάς, γενικός επιτελάρχης στην αρχή του Εθνικού Διχασμού, σχολίασε ότι «μέχρι του 1915 η Ελλάς δεν είχε καμίαν Μικρασιατικήν πολιτικήν». Η πρωτογενής αιτία που οδήγησε την Ελλάδα στην ανατολική ακτή του Αιγαίου ήταν ο ανηλεής διωγμός που εξαπέλυσαν οι Νεότουρκοι εναντίον του ελληνικού στοιχείου στη Δυτική Μικρά Ασία και στην Ανατολική Θράκη. Την άνοιξη του 1914, 150.000-200.000 ομογενείς κατέφυγαν ως πρόσφυγες στην ελληνική επικράτεια, κατακλύζοντας τη Μυτιλήνη, τη Χίο και τη Θεσσαλονίκη. Ο πρωτοφανής διωγμός του 1914, ο οποίος έχει μείνει στη μνήμη των θυμάτων ως η «Πρώτη Προσφυγιά», έθεσε την Ελλάδα ενώπιον ενός αδυσώπητου πολιτικού και ηθικού διλήμματος, που καμία κυβέρνηση δεν μπορούσε να αγνοήσει. Η συνέχιση του διωγμού, με πιο ανηλεή μέσα (Τάγματα Εργασίας και πορείες θανάτου) και πολλαπλάσια αθώα θύματα στα χρόνια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, δεν άφησε περιθώριο στην Ελλάδα να αποφύγει ακόμη έναν πόλεμο με την Τουρκία.

1922: Το τέλος μιας πολεμικής δεκαετίας-1
29 Οκτωβρίου 1912. Είσοδος του βασιλιά Γεωργίου και του διαδόχου Κωνσταντίνου στη Θεσσαλονίκη. Ηταν η πραγμάτωση ενός ονείρου. Φωτ. ΓΕΝΝΑΔΕΙΟΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ

Το στρατηγικό βάθος, πλεονέκτημα της τουρκικής άμυνας

Οι συνθήκες του πολέμου στην ασιατική Τουρκία ήταν όμως πολύ διαφορετικές από εκείνες στα Βαλκάνια. Ενώ στο ευρωπαϊκό τμήμα της η Τουρκία είχε χάσει το στρατηγικό της βάθος, περιοριζόμενη νοτίως της οροσειράς του Αίμου και της Ροδόπης το 1878/1885, στη Μικρά Ασία συνέβαινε το ακριβώς αντίθετο. Το στρατηγικό βάθος της τουρκικής άμυνας καθιστούσε την εκστρατεία της Ελλάδας ανάλογη της εκστρατείας του Ναπολέοντα στη Ρωσία το 1812. Η απόσταση της Σμύρνης από την Αγκυρα ήταν περίπου 600 χλμ. Τη Σμύρνη χώριζαν από τη Σεβάστεια 900 χλμ., όσα δηλαδή χώριζαν τον ποταμό Niémen (σημ. Memel, το εφαλτήριο της Grande Armée) από τη Μόσχα. Διόλου περίεργη λοιπόν η αίσθηση του πρίγκιπα Ανδρέα (διοικητή του Β΄ Σώματος Στρατού κατά την επιχείρηση προς την Αγκυρα) ότι «εβυθιζόμεθα πάντοτε περισσότερον εις την άξενον και εχθρικήν χώραν».

Οπως σχολιάζει εκ των υστέρων ο Βίκτωρ Δούσμανης («Η εσωτερική όψις της Μικρασιατικής εμπλοκής», Αθήναι 1928), ο γενικός επιτελάρχης του Β΄ Βαλκανικού Πολέμου, οι προθέσεις του εχθρού φαίνονταν εξαρχής να «είναι να παρασύρουν τον Ελληνικόν στρατόν εις όσον το δυνατόν μεγαλυτέραν απόστασιν από των βάσεων αυτού» και να τον «φθείρει». Αυτό το στρατηγικό πλεονέκτημα οι επιτελείς του Μουσταφά Κεμάλ το εκμεταλλεύθηκαν στο έπακρον. Οι κεμαλικοί είχαν οργανώσει, στην ανατολική όχθη του Σαγγαρίου, τρεις διαδοχικές αμυντικές τοποθεσίες βάθους 20-30 χλμ. Οι τουρκικές οχυρώσεις ήταν «χαλύβδινες» (σχολιάζει ο δημοσιογράφος Ιωάννης Πασσάς, ο απολογητής του Αναστασίου Παπούλα), ένας «τρομερός λαβύρινθος», μια πραγματική παγίδα θανάτου που προοριζόταν να επιφέρει «φοβερόν πλήγμα» στην ελληνική στρατιά.

Εντέλει, οι Τούρκοι επιτελικοί είχαν αφομοιώσει πλήρως τις διδαχές της γερμανικής στρατιωτικής αποστολής, τις οποίες επιβεβαίωσε ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, δηλαδή την υπεροχή της άμυνας έναντι της επίθεσης. Την υπεροχή της άμυνας σε επίπεδο υψηλής στρατηγικής είχε μάλιστα προβλέψει ο Jan Bloch στην κορυφαία μελέτη «La guerre future aux points de vue technique, économique et politique» (Παρίσι, 1898). Στην αυγή του 20ού αιώνα η εξέλιξη της βιομηχανικής τεχνολογίας, ιδίως στο όπλο του πυροβολικού, είχε αυξήσει κατακόρυφα τη φονικότητα στο πεδίο της μάχης και καθιστούσε έναν μελλοντικό μεγάλο πόλεμο μάταιο, με αμφιλεγόμενο και μάλλον αμφίρροπο τελικό αποτέλεσμα.

Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος κατέληξε βεβαίως με νικητή (τις δυνάμεις της Αντάντ). Ωστόσο, η «βιομηχανική» φύση του και οι εκατόμβες των (περίπου 10 εκατομμυρίων) νεκρών του κατέδειξαν τη σημασία της άμυνας και της ισχύος των σύγχρονων πυροβόλων. Αυτή τη νέα πραγματικότητα δεν την αντιλήφθηκε ο ελληνικός στρατός, ο οποίος παρέμεινε προσκολλημένος στην (ναπολεόντεια) τακτική της ορμητικής επίθεσης «διά της λόγχης». Οταν η ορμή της Στρατιάς Μικράς Ασίας κάμφθηκε μπροστά στην οργανωμένη τουρκική άμυνα λίγο πριν από την Αγκυρα, η ελληνική στρατιά μετέπεσε σε «μαρασμό».

1922: Το τέλος μιας πολεμικής δεκαετίας-2
Αριστερά: Μάιος 1919. Είσοδος του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη. Δεξιά: 10 Αυγούστου 1920. Ο Βενιζέλος υπογράφει τη Συνθήκη των Σεβρών. Δύο χρόνια μετά, το όραμα της Ελλάδας των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών σβήνει στις στάχτες της Σμύρνης. Φωτ. ΑΡΧΕΙΟ ΥΠΟΝΑΥΑΡΧΟΥ ΧΡ. Ι. ΣΟΛΙΩΤΗ / ΙΔΡΥΜΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

1922: Το τέλος μιας πολεμικής δεκαετίας-3
Φωτ. ΜΙΧΑΛΗΣ Ν. ΚΑΤΣΙΓΕΡΑΣ «ΕΛΛΑΔΑ, 20ός ΑΙΩΝΑΣ, ΟΙ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ»

Τα στρατιωτικά αίτια της κατάρρευσης και της ήττας

Από τον χειμώνα του 1921/1922 ο πόλεμος στη Μικρά Ασία εξελίχθηκε σε πόλεμο «φθοράς». Η μάχη Ελλήνων και Τούρκων εκεί ήταν πλέον ένας αγώνας αντοχής ενάντια στον χρόνο. Κι όπως συνέβη στο Δυτικό Μέτωπο από τον χειμώνα του 1915/1916 και εξής, η μακροχρόνια παραμονή στα χαρακώματα έφθειρε ραγδαία το ηθικό των πολεμιστών. Νικητές σε αυτόν τον αγώνα αντοχής αναδείχθηκαν οι Τούρκοι. Εξ αντιθέτου, μετά την αποτυχία της επιχείρησης προς την Αγκυρα, μια αίσθηση ματαιότητας και απελπισίας κατέκλυσε τους Ελληνες μαχητές.

Ο παράγοντας άμυνα έπαιξε πάλι ρόλο στο τελικό αποτέλεσμα. Το ελληνικό μέτωπο στερείτο οχύρωσης. Τα λιγοστά έργα εκστρατείας ήταν πρόχειρα και κακότεχνα. Σύμφωνα με τη μαρτυρία ενός αξιωματικού της XIης Μεραρχίας (Πολύμερου Μοσχοβίτη), στην εξέχουσα του Αφιόν Καραχισάρ τα ελληνικά χαρακώματα ήταν «αστείες ξερολιθιές», τα συρματοπλέγματα «κωμικοί φράχτες» και τα καταφύγια «παγίδες ενταφιασμού ζωντανών των φαντάρων». Οι ευθύνες της στρατιωτικής ηγεσίας ήταν επομένως εξίσου μεγάλες με εκείνες των πολιτικών. Το θέρος του 1922 συνέχιζε να υφίσταται ισορροπία δυνάμεων στο μικρασιατικό μέτωπο. Αλλά η αδράνεια, η ασύγγνωστη αμέλεια για την άμυνα και το ηθικό συνεπέφεραν την ήττα. Η στρατιωτική πλευρά της Μικρασιατικής Καταστροφής γίνεται περαιτέρω αντιληπτή μέσα σε συγκριτικά πλαίσια: Η περίπτωση της Ελλάδας είναι συγκρίσιμη με εκείνη της Βουλγαρίας, η οποία επίσης βρέθηκε παρομοίως σε «μαρασμό» σε ένα στατικό μέτωπο (το Μακεδονικό) το 1917/1918.
 
* Ο κ. Σπυρίδων Γ. Πλουμίδης είναι αναπληρωτής καθηγητής στο ΕΚΠΑ, συγγραφέας του βιβλίου: «Η “σιδηρά” δεκαετία: Οι Εθνικοί Πόλεμοι της Ελλάδας (1912-1922)», εκδ. Μίνωας, Αθήνα 2022.

Επιμέλεια: Ευάνθης Χατζηβασιλείου

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή