Τα «δημοψηφίσματα» στα κατεχόμενα από τους Ρώσους εδάφη της ανατολικής Ουκρανίας διεξήχθησαν με σοβιετικό τρόπο: τη διαδικασία επέβλεψαν Ρώσοι ένοπλοι στρατιώτες και ρωσόφωνοι παρακρατικοί, με παρατηρητές από Ρωσία, Λευκορωσία, Συρία, Βενεζουέλα, Αίγυπτο και κάποιες άλλες «φίλες χώρες». «Είτε πας είτε δεν πας, θα “ζωγραφίσουν” την ψήφο σου. Ερχεσαι να ψηφίσεις με το διαβατήριό σου. Δεν υπάρχουν λίστες. Δεν είναι όπως στις ουκρανικές εκλογές που πρέπει να έρθεις σε ένα εκλογικό κέντρο, να ταυτοποιηθείς εκεί και να ψηφίσεις. Εδώ μπορείτε να αφήσετε την ψήφο σας οπουδήποτε στην πόλη. Φροντίστε όμως να υπογράψετε ένα έγγραφο ότι θα ψηφίσετε μόνο μία φορά, αλλιώς έχετε “ποινική ευθύνη”. Πώς θα ελέγξουν ποιος ψήφισε πού αν δεν υπάρχουν επίσημες λίστες;» δήλωσε στα ξένα ειδησεογραφικά πρακτορεία ένας κάτοικος του Λουγκάνσκ. Τα αποτελέσματα ήταν «μπρεζνιεφικά»: Ντονέτσκ: συμμετοχή 97,51%, υπέρ της απόσχισης 99,23%. Λουγκάνσκ: συμμετοχή 98,42%, υπέρ 94,51%. Χερσώνα: συμμετοχή 87,5%, υπέρ 76,86%. Ζαπορίζια: 93,42%, υπέρ 85,4%. Θα μπορούσε να γίνει αλλιώς; Nα βγάλει, δηλαδή, η κάλπη «Οχι»; Μάλλον αδιανόητο. Γιατί όσοι ανταποκρίθηκαν με τη βούλησή τους στο κάλεσμα ή άλλοι που υπό το κράτος του φόβου ενδεχομένως υπέκυψαν στις πιέσεις, ήταν βέβαιο πως θα εκφράζονταν θετικά στη συντριπτική τους πλειοψηφία.
Ακόμη όμως και αν ψήφιζαν μαζικά «Οχι», το εκλογικό «δόγμα Στάλιν», σύμφωνα με το οποίο «δεν έχει σημασία τι πέφτει στην κάλπη, αλλά ποιος μετράει», θα λειτουργούσε ως δικλίδα ασφαλείας και δεν θα επέτρεπε καμία εκτροπή από την προσχεδιασμένη διαδικασία. Σε ένα τέτοιο κλίμα, οι εναπομείναντες στις κατεχόμενες περιοχές Ελληνες βρέθηκαν διχασμένοι στη νέα δοκιμασία, τη μεγαλύτερη γι’ αυτούς από το 1937, όταν ο Στάλιν έστειλε μερικές χιλιάδες εξ αυτών στα γκουλάγκ και στα εκτελεστικά αποσπάσματα.
Κόντρα ηγεσίας
Στην ηγεσία τους ξέσπασε εμφύλιος, παραμονές του δημοψηφίσματος. Η φιλοδυτική πρόεδρος της Ομοσπονδίας Ελληνικών Συλλόγων της Ουκρανίας, Αλεξάνδρα Προτσένκο-Πιτσατζή, απηύθυνε έκκληση για αποχή από το «ψευδοδημοψήφισμα» και επετέθη με σφοδρότητα στη φιλορώσο πρόεδρο του Συλλόγου Ελλήνων της «Λαϊκής Δημοκρατίας του Ντονέτσκ», Ολένα Προντάν, η οποία εργάστηκε –κάποιες πληροφορίες αναφέρουν ότι επέστρεψε προς τούτο από την Αθήνα όπου είχε καταφύγει– υπέρ της προσέλευσης, τονίζοντας σε δήλωσή της πως «περιμέναμε πολύ καιρό να ενταχθούμε στη μεγάλη οικογένεια των Ελλήνων της Ρωσίας».
Η απάντηση από την Προτσένκο ανέφερε μεταξύ άλλων: «Σήμερα οι δωσίλογοι και οι αυτοαποκαλούμενοι ηγέτες του ελληνικού κινήματος προσπαθούν με κάθε τρόπο να δημιουργήσουν μια θετική εικόνα στα ΜΜΕ, δίνοντας στα ρωσικά κανάλια συνεντεύξεις και δηλώνοντας ότι όλοι οι Ελληνες της Αζοφικής τάχα ονειρεύονται να ενταχθούν στη Ρωσία το συντομότερο δυνατό». Και πρόσθεσε ότι «για να νομιμοποιηθεί κάπως η ιδέα πως όλοι οι Ελληνες της Αζοφικής ονειρεύονται να ενταχθούν στη Ρωσία, οι αυτοαποκαλούμενοι ηγέτες του ελληνικού κινήματος διοργάνωσαν συνάντηση όπου κάλεσαν τους εκπροσώπους της ελληνικής ομογένειας της λεγόμενης “Λαϊκής Δημοκρατίας του Ντονέτσκ” όπως “κάνουν την επιλογή ιστορικής σημασίας και ψηφίσουν υπέρ της ένταξης στη Ρωσική Ομοσπονδία”. Φυσικά, στην εν λόγω συνάντηση ουδεμία εναλλακτική άποψη εκφράστηκε».
Ακόμη κι αν ψήφιζαν μαζικά «Οχι» στα δημοψηφίσματα, θα λειτουργούσε το «δόγμα Στάλιν»: «Δεν έχει σημασία τι πέφτει στην κάλπη, αλλά ποιος μετράει».
Στοιχεία για το αν οι Ελληνες που δεν εγκατέλειψαν λόγω του πολέμου τις πόλεις και τα χωριά ανταποκρίθηκαν ή όχι στα εκατέρωθεν καλέσματα δεν έχουν γίνει γνωστά. Με βάση κάποιους πρόχειρους υπολογισμούς, έχουν απομείνει, κυρίως στα χωριά, όχι πάνω από 10.000. Δεδομένων των συνθηκών, μπορεί να υποθέσει κανείς ότι ελάχιστοι θα ήταν οι τολμηροί που είτε δεν πήγαν να ψηφίσουν είτε αντιτάχθηκαν ανοιχτά στο «Ναι».
Το σίγουρο είναι ότι με τις τρέχουσες εξελίξεις, αλλά και αυτές που επίκεινται, οι Ελληνες βγαίνουν από την ουκρανική εξίσωση ως πληθυσμός με σημαντική πολιτισμική και επιχειρηματική κοινότητα, αλλά ο κοινωνικός ιστός τους αποδιαρθρώθηκε.
Η πτώση της Μαριούπολης
Με το ξέσπασμα του πολέμου τον Φεβρουάριο και την έξοδο αμάχων προς τη Δύση και άλλων στη Ρωσία, έφυγαν, ειδικά μετά την πτώση της Μαριούπολης, που ήταν και το σημαντικότερο κέντρο του ελληνισμού της Μαύρης Θάλασσας, και όσοι Ελληνες μπόρεσαν. Ο,τι έχτιζαν επί πολλά χρόνια στον πολιτισμό, στην οικονομία, στα γράμματα και στις τέχνες με επίκεντρο τη Μαριούπολη, τώρα απειλείται με αφανισμό. Σήμερα γράφεται μια νέα «μαύρη σελίδα» στη διαχρονική παρουσία τους στη Μαύρη Θάλασσα. Στο διάστημα της βίαιης κολεκτιβοποίησης και του Κόκκινου Λιμού του Στάλιν εξοντώθηκαν μερικές χιλιάδες ως «κουλάκοι» και στον Μεγάλο Διωγμό του 1937 η διαβόητη NKVD έστησε στον τοίχο 7.000 ομογενείς με την κατηγορία του «πράκτορα» των ξένων δυνάμεων και του «εχθρού του λαού». Το 2014, όταν ξέσπασαν οι πρώτες ένοπλες συγκρούσεις μεταξύ υποκινούμενων και υποστηριζόμενων στρατιωτικά από τη Ρωσία αποσχιστών, ένας σημαντικός αριθμός Ελλήνων, οι πιο δυνατοί οικονομικά, εγκατέλειψαν τις σπαρασσόμενες περιοχές.
Εως τότε οι Ελληνες της Αζοφικής ξεπερνούσαν τις 100.000, με τουλάχιστον δεκατέσσερις βουλευτές στο Κοινοβούλιο. Πλέον ο αριθμός τους πρέπει να θεωρείται τετραψήφιος. Πραγματική εικόνα θα υπάρχει μόνο όταν τελειώσει ο πόλεμος και κατακαθίσει ο κουρνιαχτός. Σε κάθε περίπτωση, το ομογενειακό στοιχείο θα βγει από αυτή την περιπέτεια βαριά τραυματισμένο.