Δεν μπορούμε να προστατεύσουμε τα παιδιά από την Ιστορία. Στην Ουκρανία, εκατομμύρια οικογένειες έχουν χάσει τα σπίτια τους από τον πόλεμο του Πούτιν. Στο Νέο Δελχί, θερμοκρασίες ρεκόρ της τάξης των 50 βαθμών Κελσίου υποχρέωσαν τα παιδιά να μείνουν κλειδωμένα μέσα το καλοκαίρι, χωρίς να μπορούν να μελετήσουν ή να παίξουν. Οι τιμές των τροφίμων παγκοσμίων αυξάνονται, εξωθώντας στον λιμό παιδιά σε όλο τον πλανήτη. Είναι, λοιπόν, αναπόφευκτο ότι η επόμενη γενιά βρίσκεται αντιμέτωπη με μεγάλα ερωτήματα, όπως: Γιατί γίνονται πόλεμοι; Ποια είναι η θέση μας στη φύση; Τι είναι το χρήμα και γιατί είναι τόσο σημαντικό;
Συχνά τα παιδιά παίρνουν αυτά τα ερωτήματα πολύ πιο σοβαρά από τους ενηλίκους. Αμφισβητούν πράγματα που οι μεγάλοι θεωρούν δεδομένα. Οι ενήλικοι μπορεί να εκνευρίζονται όταν ένα παιδί απαντάει «γιατί;» σε κάθε απάντησή μας. Παραδοσιακά, όμως, το παιδί προσπαθεί να φτάσει στην πηγή των προβλημάτων, κάτι που έχουν σταματήσει προ πολλού να κάνουν οι μεγάλοι. Κάτι ακόμη από το οποίο δεν μπορούμε να θωρακίσουμε τα παιδιά είναι η ψευδής ιστορική αφήγηση. Από πολύ μικρή ηλικία, οι νέοι βομβαρδίζονται με μύθους και παραπληροφόρηση, όχι μόνο για τις τρέχουσες εξελίξεις, αλλά και για τη βασική πορεία της ανθρωπότητας αυτής καθαυτή, ποιοι είμαστε, από πού προερχόμαστε, πώς φτάσαμε έως εδώ. Στην πατρίδα μου, το Ισραήλ, για παράδειγμα, ακόμη και μαθητές που λαμβάνουν εκκοσμικευμένη παιδεία διδάσκονται για τον Κήπο της Εδέμ και βλέπουν τις χρωματιστές εικόνες της Κιβωτού του Νώε προτού μάθουν για τους Νεάντερταλ ή δουν τις σπηλαιογραφίες του Λασκό και του Σουλαουέζι. Αυτό έχει συνέπειες. Είναι πιθανό να ανιχνεύσεις μια ευθεία γραμμή από την εντολή στη Γένεση «αυξάνεσθε και πληθύνεσθε, και γεμίσατε την γην» έως τη Βιομηχανική Επανάσταση και τη σημερινή οικολογική κρίση. Μια άλλη ευθεία γραμμή επιρροής μπορεί να εξαχθεί από τις ιστορικές αφηγήσεις που διδάσκονται οι Ρώσοι μαθητές στο σχολείο έως την εισβολή του Πούτιν στην Ουκρανία και την επακόλουθη παγκόσμια επισιτιστική κρίση.
Αν εγκαταλείψουμε τα παιδιά στους μύθους, θα είναι δύσκολο, ενίοτε αδύνατον, να «ξεμάθουν» αυτές τις απόψεις στη συνέχεια της ζωής τους. Είναι ζωτικής σημασίας να μιλάμε με τα παιδιά ανοιχτά με έναν υπεύθυνο, επιστημονικό τρόπο, βασισμένο σε αποδεικτικά στοιχεία και όχι στη δογματική πίστη. Αυτή είναι μια πρόκληση με την οποία πολεμάω κι εγώ ο ίδιος τον τελευταίο καιρό, στην προσπάθειά μου να γράψω την ιστορία του κόσμου για παιδιά.
Aυτό που έχω μάθει από αυτήν τη διαδικασία είναι πως η διαχείριση των μεγάλων ζητημάτων για τα παιδιά είναι μια ευαίσθητη αποστολή. Κάποια θέματα είναι αστεία, όπως η έρευνα της καθημερινής ζωής των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών της Εποχής του Λίθου, όταν οι άνθρωποι ζούσαν στην άγρια φύση και τα παιδιά περνούσαν τη μέρα μαθαίνοντας να σκαρφαλώνουν σε δέντρα, να ανιχνεύουν ζώα και να ανάβουν φωτιά. Αλλα αντικείμενα έρευνας, όμως, είναι πιο δύσκολα. Να εξετάσεις, π.χ., τι συνέβη όταν οι Σάπιενς συνάντησαν τους Νεάντερταλ οδηγεί σε συζητήσεις πώς θα μπορούσε να είναι η ζωή για ένα παιδί με μητέρα Σάπιενς και πατέρα Νεάντερταλ. Και αυτή η συζήτηση με τη σειρά της φέρνει στο προσκήνιο θέματα όπως ο ρατσισμός, ο πόλεμος, η γενοκτονία και η εξαφάνιση των ειδών.
Είναι σημαντικό να μιλάμε για τη σκοτεινή πλευρά της Ιστορίας. Πώς όμως το κάνουμε αυτό, χωρίς να παραλύσουν τα παιδιά από φόβο; Μια βασική αρχή είναι ότι πρέπει να περιμένουμε να μοιραστούμε λεπτομερείς περιγραφές φρίκης μέχρις ότου ο ακροατής είναι αρκετά ώριμος να τις διαχειριστεί. Αντίθετα, όταν μιλάμε για κινδύνους και αδικίες, το καλύτερο είναι να δίνουμε έμφαση στον έλεγχο και στη δυνατότητα αλλαγής. Οσο απαίσια κι αν είναι τα πράγματα, οι άνθρωποι μπορούν να τα αλλάξουν προς το καλύτερο. Αυτό δεν είναι ευσεβής πόθος, είναι η ουσία της Ιστορίας αυτή καθαυτή. Αλλωστε, η Ιστορία δεν είναι η μελέτη του παρελθόντος ούτε η απαρίθμηση των πολέμων, των καταστροφών και των νεκρών βασιλιάδων, που κυβέρνησαν χιλιάδες χρόνια πριν. Η Ιστορία είναι η μελέτη του τρόπου με τον οποίο αλλάζουν τα πράγματα.
Αν θεωρήσουμε ότι ο κόσμος ήταν πάντα ίδιος και πως όπως ζούμε σήμερα είναι ο μόνος τρόπος για να ζήσουν οι άνθρωποι, τότε είναι φυσικό να πιστέψουμε ότι η αλλαγή είναι αδύνατη και τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε άλυτα. Ακόμη και αν υπάρχει μεγάλη αδικία, τι μπορούμε να κάνουμε; Ετσι λειτουργεί ο κόσμος, λέμε στον εαυτό μας. Μελετώντας όμως την Ιστορία, μαθαίνουμε ότι οι άνθρωποι δεν ζούσαν ανέκαθεν όπως εμείς και ο κόσμος αλλάζει διαρκώς. Οι άνθρωποι έκαναν τον κόσμο αυτό που είναι και οι άνθρωποι μπορούν να τον αλλάξουν. Φυσικά, αυτό δεν είναι απλό, αλλά έχει συμβεί πολλές φορές στο παρελθόν.
Ελπίζω ότι η Ιστορία θα γίνει ένα εργαλείο απελευθέρωσης των ανθρώπων και όχι πρόσδεσής τους.
Γι’ αυτό έχει τέτοια δύναμη η Ιστορία. Είναι το κλειδί για να αλλάξει ο κόσμος. Είναι τόσο σημαντική, ώστε σε πολλές περιοχές οι κυβερνήσεις φοβούνται την Ιστορία. Οι ηγέτες σπάνια απαγορεύουν στους πολίτες να μάθουν μαθηματικά ή φυσική. Πολλές κυβερνήσεις, όμως, απαγορεύουν στους ανθρώπους και δη στους νέους να διδαχθούν συγκεκριμένα σημεία της Ιστορίας. Ολα αυτά χρονολογούνται από όταν οι νεκροί βασιλιάδες που κυβέρνησαν χιλιάδες χρόνια πριν έτειναν τα παγωμένα χέρια τους από τον τάφο για να αρπάξουν τα μυαλά μας και να «παγώσουν» τις αλλαγές.
Ηταν εξάλλου οι πεθαμένοι αυτοί βασιλιάδες που εφηύραν και διέδωσαν ποικίλες ιστορίες για τους θεούς, τα έθνη, το χρήμα και την αγάπη, τις οποίες τόσο πολλοί άνθρωποι εξακολουθούν να πιστεύουν. Για να εξασφαλίσουμε ελευθερία από αυτές τις αφηγήσεις και να συμπεριφερθούμε διαφορετικά, πρέπει να κατανοήσουμε πώς δημιουργήθηκαν και διαδόθηκαν. Αλλιώς δεν θα τις αντιμετωπίσουμε ποτέ σαν αυτό που είναι πραγματικά: απλές ιστορίες. Το αέναο «γιατί;» των παιδιών είναι μια πανίσχυρη δύναμη που μπορεί να τραντάξει συθέμελα αυτές τις αφηγήσεις.
Πέρα από την αποφυγή του τρόμου, πρέπει να προσέξουμε να μην επιβαρύνουμε τους νέους με τις δικές μας ευθύνες. Το αρχαιότερο αμάρτημα στο εγχειρίδιο των ενηλίκων είναι να περιμένουμε από τα παιδιά να αναλάβουν τα σχέδιά μας και ειδικά να λύσουν τα προβλήματα, που θέλουμε να διευθετήσουμε χωρίς να ξέρουμε πώς. Οταν μιλάμε με τα παιδιά για μεγάλα ζητήματα, θα έπρεπε κάθε τόσο να αναρωτιόμαστε γιατί το κάνουμε.
Κάθε άνθρωπος στον κόσμο κουβαλάει ένα βαρύ φορτίο. Οταν διδάσκουμε Ιστορία στους νέους ανθρώπους, ορισμένες φορές το κάνουμε για να ξεφορτωθούμε μέρος του βάρους αυτού και να το εναποθέσουμε στους ώμους της επόμενης γενιάς. Θέλουμε οι νέοι να συνεχίσουν να φέρουν τις πεποιθήσεις, τις αναμνήσεις, τις ταυτότητες και τις συγκρούσεις που καθόρισαν τις δικές μας ζωές. «Ορίστε, παιδί μου, εγώ μετέφερα όλα αυτό μέχρι εδώ, τώρα είναι η σειρά σου να αναλάβεις!». Αυτό είναι άδικο. Ενας πολύ καλύτερος λόγος για να διδάσκουμε Ιστορία στα παιδιά είναι να τα απαλλάσσουμε τουλάχιστον από κάποιους φόβους, ψευδαισθήσεις ή μίση τους. «Βλέπεις αυτά τα πράγματα, παιδί μου; Ημουν παγιδευμένος με όλα αυτά τόσα χρόνια και ένιωθα δυστυχής. Πρόσεχε! Δεν χρειάζεται να τα επωμιστείς κι εσύ!».
Ελπίζω ότι η Ιστορία θα γίνει ένα εργαλείο απελευθέρωσης των ανθρώπων και όχι πρόσδεσής τους. Ενα εργαλείο που θα εγκαθιδρύει μια νέα αρμονία αντί να διαιωνίζει παλιές συγκρούσεις. Εντέλει, ο στόχος που μαθαίνουμε Ιστορία δεν είναι για να θυμόμαστε από το παρελθόν, αλλά για να απελευθερωνόμαστε από αυτό.
© copyright Yuval Noah Harari 2022
* Ο κ. Γιουβάλ Νόα Χαράρι είναι ιστορικός και συγγραφέας. Ο πρώτος τόμος «Πώς κατακτήσαμε τον κόσμο» της σειράς «Εμείς οι ασταμάτητοι» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια/Μεταίχμιο.