Τη νύχτα της 25ης Νοεμβρίου 1942, Βρετανοί σκαπανείς κατέστρεψαν τη γέφυρα του Γοργοπόταμου κοντά στη Λαμία (επιχείρηση Χάρλινγκ). Σύμφωνα με αυτόπτη μάρτυρα, καθώς η σκόνη ανέβαινε από το φαράγγι που βρισκόταν πιο κάτω, τρεις γενειοφόροι άνδρες, με χέρια ενωμένα, χόρευαν το κλέφτικο τραγούδι των τριών βολιώτικων παιδιών. Hταν ο Αρης Βελουχιώτης, κομμουνιστής καπετάνιος του ΕΛΑΣ, ο Ναπολέων Ζέρβας, αρχηγός του ρεπουμπλικανικού ΕΔΕΣ και ο «Κρις» Γουντχάουζ, 24 ετών, ειδικός των κλασικών σπουδών και πολιτικός σύμβουλος του ταξιάρχου Εντι Μάιερς, αρχηγού της βρετανικής αποστολής. Ο Γουντχάουζ είχε αφιερώσει δύο μήνες αναζητώντας τους δύο αντιστασιακούς ηγέτες και προσπαθώντας να τους πείσει να προσφέρουν την αναγκαία προστασία εναντίον της ιταλικής φρουράς της γέφυρας. Η σκηνή απαθανάτιζε μια δραματική στιγμή της εμπόλεμης Ελλάδας, που δεν επρόκειτο να επαναληφθεί.
Η πολιτική του Λονδίνου μετά την επιτυχία
Τμήμα των επιχειρήσεων της Special Operations Executive (SOE) από τα μέσα Σεπτεμβρίου, ο στόχος της επιχείρησης Χάρλινγκ ήταν να διακόψει τη σιδηροδρομική γραμμή Θεσσαλονίκης – Αθηνών που χρησίμευε στον ανεφοδιασμό των δυνάμεων του Ρόμελ στη Βόρειο Αφρική. Αν και επιτυχής, η επιχείρηση πάντως πραγματοποιήθηκε πολύ αργά για να επηρεάσει τις εξελίξεις, καθώς η νίκη του στρατηγού Μοντγκόμερι στο Ελ Αλαμέιν είχε ήδη αναστρέψει τη γερμανική προέλαση. Η κυκλοφορία μέσω της γέφυρας αποκαταστάθηκε σε λίγες εβδομάδες και χρόνια αργότερα ο Μοντγκόμερι ισχυρίστηκε ότι ποτέ δεν είχε ακούσει για τον Γοργοπόταμο. Λίγοι θυμούνταν τους 16 ομήρους που εκτελέστηκαν ως αντίποινα.
Παρ’ όλα αυτά, η επήρεια της επιτυχίας ήταν βαθύτατη. Χαιρετίστηκε ως απόδειξη ότι, μαζί με την κατασκοπεία, η SOE στην Ελλάδα μπορούσε να διενεργεί δολιοφθορές και να διευθύνει τις αντιστασιακές δυνάμεις σε επιθέσεις εναντίον του εχθρού. Αυτή η αντίληψη οδήγησε τους Βρετανούς ιθύνοντες να αναπτύξουν μια διττή πολιτική: στρατιωτική αντίσταση μέσω της SOE και πολιτική ανάμειξη μέσω του Foreign Office και της εξόριστης κυβέρνησης. Με άλλα λόγια, η αξία της ένοπλης αντίστασης έτεινε να αποκρύψει το γεγονός ότι, ως κομμουνιστική οργάνωση, ο ΕΛΑΣ απειλούσε όχι μόνον τα βρετανικά στρατηγικά συμφέροντα αλλά και το μέλλον της Ελλάδας ως ανεξάρτητης και δημοκρατικής χώρας.
Μετά την επιτυχία του Γοργοπόταμου, μέλη της αποστολής Χάρλινγκ αποσπάστηκαν σε μεγάλους αντάρτικους σχηματισμούς ως αξιωματικοί – σύνδεσμοι (British Liaison Officers – BLO), που επικοινωνούσαν με τη SOE μέσω ασυρμάτου. Υπό τον Μάιερς, ένα γενικό στρατηγείο εθνικών ομάδων θα υπήγαγε τις δυνάμεις της Αντίστασης στις βρετανικές αρχές και θα τις συνέδεε με ομάδες κατασκοπείας τις οποίες υποστήριζε η SOE σε μεγάλες πόλεις της χώρας. Ωστόσο, αυτό το φιλόδοξο σχέδιο απορρίφθηκε από τους κομμουνιστές, που είχαν διαπιστώσει την εύνοια του SOE προς τον ΕΔΕΣ: ο Ζέρβας παρασημοφορήθηκε ενώ ο Αρης όχι· οι Μάιερς και Γουντχάουζ αποσπάστηκαν στον Ζέρβα ενώ ο σύνδεσμος του Αρη ήταν ένας Ελληνας έφεδρος υπολοχαγός· στον Ζέρβα δόθηκαν 1.000 λίρες, στον Αρη 250· οι βρετανικές κυβερνητικές αναφορές και το BBC πρόβαλαν τον ΕΔΕΣ και αγνοούσαν τον ΕΛΑΣ. Πέραν τούτων των ζητημάτων, ήταν φανερό ότι ο Αρης και το ΚΚΕ δεν επρόκειτο σε καμία περίπτωση να υπαγάγουν τον ΕΛΑΣ στις διαταγές των Βρετανών. Περισσότερο ανησυχητικό ήταν το γεγονός ότι μετά την ιταλική συνθηκολόγηση, ο ΕΛΑΣ εξασφάλισε το μεγαλύτερο μέρος του οπλισμού της ιταλικής μεραρχίας Πινερόλο στην Ηπειρο, κάτι που τον έκανε πολύ λιγότερο εξαρτημένο από τη SOE, πιο επιθετικό και αποφασισμένο να εξοντώσει τους ανταγωνιστές του.
Η αρχική βρετανική βοήθεια στον ΕΛΑΣ
Είναι σημαντικό να επισημανθεί ότι και πριν από τον Γοργοπόταμο η βρετανική ανάμειξη στην ελληνική αντίσταση ήταν σοβαρή και αποδοτική. Οι ομάδες πληροφοριών της SOE, όπως ο Προμηθέας Ι και ΙΙ και ο Απόλλων, πρόσφεραν πολύτιμες υπηρεσίες στους συμμάχους, προσελκύοντας μέλη με αντιβασιλικές προδιαθέσεις και στρατιωτική εμπειρία. Ωστόσο πολλοί, συμπεριλαμβανομένου του Ζέρβα, ήταν απρόθυμοι να ξεκινήσουν αντάρτικο έως ότου οι προοπτικές νίκης των συμμάχων έγιναν πιο ξεκάθαρες. Πέραν των κινδύνων και των δυσκολιών της ζωής στα βουνά, φοβούνταν επίσης την κομμουνιστική κυριαρχία στο ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. Μια μυστική επιτροπή συνταγματαρχών στην Αθήνα, που φερόταν να προετοίμαζε μη αριστερή αντίσταση, δεν έφερε καρπούς.
Μεταξύ των πολιτών που προσέλκυσε η SOE ήταν ο Γεράσιμος Αλεξάτος («Οδυσσέας»), ένας ατομικιστής αριστερός, μικροκακοποιός και έμπειρος θαλασσινός, ο οποίος το 1941 είχε βοηθήσει στην εκκένωση Βρετανών φυγάδων στην Κρήτη. Στις αρχές του 1942 ανακάλυψε στη Θεσσαλία κακά εξοπλισμένες ομάδες τις οποίες ο Αρης είχε αυτοβούλως δημιουργήσει για να αντιταχθούν στη δωσίλογη κυβέρνηση και να κάνουν ενέδρες εναντίον μεμονωμένων ιταλικών δυνάμεων. Ηταν ο πρώτος Ελληνας πράκτορας που έλαβε επαφή μέσω ασυρμάτου με το Κάιρο. Ο «Οδυσσέας» έπεισε τη SOE να κάνει αεροπορικές ρίψεις όπλων και χρυσών λιρών στις ομάδες του Αρη που σύντομα μετονομάστηκαν σε ΕΛΑΣ. Επιπλέον, άρχισε να δίνει στην κομμουνιστική ηγεσία κονδύλια που προέρχονταν από τη SOE (η αγγλοελληνική επιτροπή, υπό την προεδρία του αντιπροέδρου της εξόριστης κυβέρνησης Π. Κανελλόπουλου ,είχε προβλέψει την παροχή κονδυλίων της SOE προς την Αντίσταση). Ετσι, τον Ιούλιο του 1942 η SOE προσέφερε 12.500 χρυσές λίρες στον Προμηθέα ΙΙ, 10.000 στο ΕΑΜ, 4.500 στον Αλεξάτο (για το ΚΚΕ) και 20.000 για αντάρτες που συγκέντρωναν αυτές οι οργανώσεις. Με άλλα λόγια, στα πρώτα του βήματα, το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ έλαβε σημαντική οικονομική και στρατιωτική βοήθεια από τη SOE.
Η έναρξη του Εμφυλίου και η «Κιβωτός του Νώε»
Η αμοιβαία επωφελής σχέση μεταξύ των Βρετανών και των κομμουνιστών δεν διατηρήθηκε. Στις αρχές του 1943, αμέσως μετά τη σοβιετική νίκη στο Στάλινγκραντ, κυκλοφόρησαν φήμες στην Ελλάδα ότι η απελευθέρωση ήταν κοντά, και αυτό ακολουθήθηκε από ανταρσίες στις ελληνικές δυνάμεις της Μέσης Ανατολής, με παρακίνηση της Αριστεράς. Οι στρατιωτικοί του ΚΚΕ ετοίμασαν σχέδια για να καταλάβουν την πρωτεύουσα όταν αποχωρούσαν οι Γερμανοί.
Τον Αύγουστο απέτυχε μια τελευταία προσπάθεια να γίνει υπέρβαση της προϊούσας πόλωσης και να αποφευχθεί ο ανοικτός εμφύλιος πόλεμος. Αντιπρόσωποι των πολιτικών κομμάτων και των αντιστασιακών οργανώσεων συναντήθηκαν στο Κάιρο για να συζητήσουν τη συγκρότηση μιας ευρείας συμμαχικής κυβέρνησης (με ορισμένα υπουργεία σε περιοχές της Ελλάδας που ελέγχονταν από τους αντάρτες), καθώς και τους όρους της επιστροφής του βασιλιά. Οταν οι Βρετανοί αξιωματούχοι δήλωσαν ότι ο βασιλιάς θα επέστρεφε αμέσως μετά την απελευθέρωση, η συνάντηση κατέρρευσε εν μέσω αντεγκλήσεων και σύγχυσης. Η βρετανική απαίτηση να φύγουν αμέσως οι αντιστασιακοί ηγέτες για την Ελλάδα (έστω κι αν αργότερα έγινε με πιο μετριοπαθή τρόπο) εξόργισε τους κομμουνιστές και αποξένωσε τους περισσότερους από τους υπόλοιπους πολιτικούς εκπροσώπους.
Στα ελληνικά βουνά οι επιθέσεις του ΕΛΑΣ εναντίον των ανταγωνιστών του εξελίχθηκαν σε εμφύλιο πόλεμο, που συνοδευόταν από παρενόχληση των Βρετανών αξιωματικών – συνδέσμων, συμπεριλαμβανομένου του Γουντχάουζ. Στις 4 Νοεμβρίου 1943 ένας εξοργισμένος Τσώρτσιλ έγραφε στον υπουργό υπεύθυνο για τη SOE: «Το ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ πρέπει να στερηθούν εφόδια και να χτυπηθούν με κάθε μέσο που έχουμε». Τον Μάιο 1944, μετά την άγρια δολοφονία του Δ. Ψαρρού, αρχηγού της ΕΚΚΑ και τη διάλυση της μικρής ένοπλης δύναμής της, ο Γουντχάουζ πρότεινε την αποστολή στην Ελλάδα μιας βαριά εξοπλισμένης συμμαχικής δύναμης που θα απαιτούσε από το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ την παράδοση του Αρη ή θα τον συνελάμβανε και θα καταλάμβανε το αρχηγείο του. Το σχέδιο απορρίφθηκε από το Foreign Office ως στρατιωτικά μη πραγματοποιήσιμο. Αντίθετα, τον Σεπτέμβριο του 1944, σε μια διάσκεψη στην Καζέρτα, ο ΕΛΑΣ και ο ΕΔΕΣ υπήχθησαν υπό τις διαταγές του στρατηγού Σκόμπι ο οποίος με 10.000 άνδρες θα συνόδευε την κυβέρνηση Παπανδρέου στην Αθήνα. Ο ΕΛΑΣ διατάχθηκε να κρατήσει τις δυνάμεις του μακριά από την πρωτεύουσα. Η επιχείρηση της SOE «Κιβωτός του Νώε», σχεδιασμένη να απωθήσει τους υποχωρούντες Γερμανούς έξω από την Ελλάδα, παρενέβαλε βρετανικές και αμερικανικές ειδικές δυνάμεις μεταξύ του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ για να αποτρέψει εκατέρωθεν επιθέσεις.
Μετά την απελευθέρωση, το ΚΚΕ απέρριψε τη διαταγή του Σκόμπι που απαιτούσε τον αφοπλισμό όλων των αντιστασιακών δυνάμεων (συμπεριλαμβανομένου του ΕΛΑΣ), ώστε να αντικατασταθούν από έναν νέο Εθνικό Στρατό. Στη βίαιη κρίση που ακολούθησε –τα Δεκεμβριανά–, εφεδρείες του ΕΛΑΣ αγωνίστηκαν να ελέγξουν την πρωτεύουσα αλλά ηττήθηκαν από υπέρτερες βρετανικές δυνάμεις που ήρθαν εσπευσμένα από την Ιταλία και από δυνάμεις του κυβερνητικού στρατού και της εσωτερικής ασφάλειας. Ο ΕΛΑΣ, του οποίου η τελευταία νίκη ήταν η εκδίωξη του ΕΔΕΣ από την Ηπειρο, αφοπλίστηκε, αλλά όχι πριν πιάσει εκατοντάδες Αθηναίους ομήρους, πολλοί από τους οποίους δεν επέζησαν.
Η συντροφικότητα των τριών πολεμιστών – χορευτών στον Γοργοπόταμο ήταν ψευδαίσθηση. Οταν κλήθηκε να μετάσχει στην παρέλαση της νίκης, ο Γουντχάουζ ζήτησε να τοποθετηθεί μαζί με τους αντιστασιακούς ηγέτες. Οταν του απάντησαν, «αντιστασιακούς ηγέτες; Τι σχέση έχει μ’ αυτούς;», έφυγε για να συναντήσει τους συντρόφους του στην «Κιβωτό του Νώε». Αργότερα έγραψε: «Δεν υπάρχει καλό τέλος σε αυτή την ιστορία. Η δουλειά στην οποία αφιερώσαμε τόσο μεγάλη φροντίδα τελείωσε, όχι με τον πάταγο του 1944 αλλά με το κλαψούρισμα του 1945 […] Η αντίσταση απλώς ξέφτισε […] Ο Αρης βρήκε τον θάνατο ενός ληστή. Ο Ζέρβας, αντίθετα με όλες τις διαβεβαιώσεις του, επέστρεψε άδοξα στην πολιτική. Η λάμπα έσπασε, το φως έσβησε».
Ομως, τον Μάιο του 1945, μεταξύ των λίγων αντιστασιακών συναδέλφων του που είδε στην Αθήνα, ήταν οι Μάντακας και Σαράφης του ΕΛΑΣ.
* Ο κ. Ιωάννης Ο. Ιατρίδης είναι ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Southern Connecticut State University.
Επιμέλεια: Ευάνθης Χατζηβασιλείου