Ο Σεργκέι Γκουρίεφ δεν ήθελε να μιλήσει για τον Βολoντίμιρ Ζελένσκι. Σε εκδήλωση την περασμένη εβδομάδα στο ινστιτούτο Wheeler του London Business School, αφού είχε συνομιλήσει με τον συνάδελφο και φίλο του, καθηγητή του LBS Ηλία Παπαϊωάννου, ο φημισμένος Ρώσος οικονομολόγος δέχθηκε ερώτηση που περιλάμβανε επικριτικά σχόλια κατά του Ουκρανού προέδρου. «Δεν δύναμαι να ασκήσω κριτική» στον Ζελένσκι, είπε, ως πολίτης της χώρας που εισέβαλε στην Ουκρανία. Αρκέστηκε, σε δεύτερο χρόνο, στο να επαινέσει το θάρρος που επέδειξε ο Ουκρανός ηγέτης παραμένοντας στο Κίεβο.
Ο Γκουρίεφ, καθηγητής Οικονομικών στη Sciences Po, πρώην επικεφαλής οικονομολόγος της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης (2016-2019) και χαμηλών τόνων αντικαθεστωτικός κατά του Κρεμλίνου, βρήκε χρόνο την επόμενη μέρα, έχοντας επιστρέψει στο Παρίσι, να συνομιλήσει με την «Κ». Η συζήτηση ξεκίνησε με την ερώτηση αν βλέπει καμιά ελπίδα στο πολιτικό μέλλον της χώρας του, μεταπολεμικά ή μετά τον Πούτιν. «Η Ρωσία θα παραμείνει δικτατορία του φόβου για το ορατό μέλλον», απαντάει ο Γκουρίεφ. «Το ερώτημα είναι για πόσο καιρό. Μετά τον Πούτιν θα πρέπει να υπάρξει κάποιου είδους περεστρόικα, κάποιος διάλογος με τη Δύση, γιατί θα έχουν ανάγκη την άρση τουλάχιστον μέρους των κυρώσεων. Στο σημείο αυτό μπορεί να χάσουν τον έλεγχο – όπως έγινε στα τελευταία χρόνια της Σοβιετικής Ενωσης».
Ο όρος «δικτατορία του φόβου» προέρχεται από το ευρέως αναγνωρισμένο βιβλίο του, γραμμένο μαζί με τον Ντάνιελ Τράισμαν: «Spin Dictators: The Changing Face of Tyranny in the 21st Century» (Princeton University Press, 2022). Κεντρική θέση του βιβλίου είναι ότι η κυρίαρχη μορφή των δικτατοριών στον 21ο αιώνα είναι «οι δικτατορίες της επικοινωνίας», με ηγέτες που φιμώνουν με βελούδινο τρόπο την αντιπολίτευση και τα ΜΜΕ και υποκρίνονται τους δημοκράτες. Το νέο πρότυπο αντιπαραβάλλεται με τις δικτατορίες του φόβου, όπου κυριαρχούν η στρατιωτική ρητορική, η βία και η προβολή της βίας και η ολοκληρωτική προπαγάνδα (αντί της αποτελεσματικής παραπληροφόρησης).
Πότε ερρίφθη ο κύβος στην κατεύθυνση μιας πιο παραδοσιακού τύπου σκληρής δικτατορίας στη Ρωσία; Γιατί έγινε αυτό; «Γιατί ο Πούτιν αντιμετώπισε ένα δίλημμα, το οποίο περιγράφουμε στο βιβλίο. Σε μια σύγχρονη κοινωνία έπρεπε να δοθεί στη δημιουργική τάξη ένας βαθμός ελευθερίας. Πολλοί όμως χρησιμοποίησαν την ελευθερία αυτή για να διασπείρουν δυσαρέσκεια και να αμφισβητήσουν την επίσημη προπαγάνδα, όπως έκανε ο Αλεξέι Ναβάλνι με το κανάλι του στο Youtube. Αυτό ήταν επικίνδυνο για το καθεστώς και ο Πούτιν ένιωσε ότι έπρεπε να το σταματήσει. Δηλητηρίασε και φυλάκισε τον Ναβάλνι, αλλά αυτό δεν αποδείχθηκε αρκετό. Και όταν η απόπειρά του να επαναλάβει τη γρήγορη νίκη της Κριμαίας απέτυχε, λίγες μέρες μετά την εισβολή, στράφηκε στην καταστολή: έκλεισε όλα τα ανεξάρτητα μέσα ενημέρωσης, επέβαλε ένα δρακόντειο καθεστώς λογοκρισίας, μπλόκαρε το Facebook, το Instagram κ.λπ.».
Η περίπτωση Χοντορκόφσκι
Μετά τον Πούτιν θα πρέπει να υπάρξει κάποιου είδους περεστρόικα. Εκεί μπορεί να χάσουν τον έλεγχο, όπως έγινε τα τελευταία χρόνια της Σοβιετικής Ενωσης.
Ο ίδιος ο Γκουρίεφ ένιωσε στο πετσί του τον ψυχρό αέρα της σκλήρυνσης του καθεστώτος, ήδη από την αρχή της τρίτης θητείας του Πούτιν στην προεδρία, το 2012. Αφορμή στάθηκε η έκθεση, στη σύνταξη της οποίας συμμετείχε, για τη δεύτερη καταδίκη κατά του Μιχαήλ Χοντορκόφσκι, του πιο ισχυρού ολιγάρχη της Ρωσίας στα χρόνια του Γέλτσιν. Η καταδίκη αυτή, το 2010, προκάλεσε αντιδράσεις και οδήγησε τον τότε πρόεδρο Ντμίτρι Μεντβέντεφ να ζητήσει από το Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων της προεδρίας να διερευνήσει την υπόθεση. Σύμφωνα με άρθρο του Γκουρίεφ στους New York Times τον Ιούνιο του 2013, καθένας από τους εννέα ειδικούς που εξέτασαν την υπόθεση κατέληξε στο συμπέρασμα ότι δεν υπήρχαν επαρκή πειστήρια της ενοχής του Χοντορκόφσκι. Οι πράκτορες του Πούτιν, θυμάται, άρχισαν να παρενοχλούν όλους τους ειδικούς που συμμετείχαν στη σύνταξη της έκθεσης.
«Κατάλαβα ότι ερχόταν και η δική μου σειρά. Οντως, τον Φεβρουάριο του 2013 άρχισαν οι ανακρίσεις. Ηδη όμως από το φθινόπωρο του 2012 ένας κοινός μας φίλος μου είπε ότι ο Πούτιν ήταν ιδιαίτερα δυσαρεστημένος μαζί μου και ήθελε να με διώξει από τα διοικητικά συμβούλια διαφόρων εταιρειών». Στα τέλη Απριλίου του 2013, οι δυνάμεις ασφαλείας τον επισκέφθηκαν στο γραφείο του με ένα ένταλμα το οποίο –χωρίς αιτιολόγηση– ζητούσε πρόσβαση στα emails του σε βάθος πενταετίας. Εναν μήνα αργότερα έφυγε για τη Γαλλία και δεν έχει επιστρέψει έκτοτε στη χώρα του. Πριν φύγει, όπως εξιστορεί ο Ντέιβιντ Ρέμνικ στο New Yorker, έγραψε σε έναν φίλο: «Καλύτερα στο Παρίσι παρά στο Κρασνοκαμένσκ (σ.σ. τοποθεσία μιας διαβόητης ρωσικής φυλακής)».
«Αποφάσισα να φύγω για τρεις λόγους», εξηγεί στην «Κ». «Πρώτον, εξαιτίας της υπόθεσης Χοντορκόφσκι. Δεύτερον, επειδή η γυναίκα μου (σ.σ. η εξίσου επιφανής οικονομολόγος Εκατερίνα Ζουράφσκαγια) κι εγώ στηρίξαμε δημόσια τον Ναβάλνι. Ημαστε μεταξύ των πρώτων 16 δωρητών για το ίδρυμά του κατά της διαφθοράς, τον Μάιο του 2012. Και τρίτον –αυτό, μου είπαν, ενοχλούσε πάνω απ’ όλα τον Πούτιν– επειδή μιλούσα πολύ. Μιλούσα για την ανάγκη φιλελευθεροποίησης, για το κράτος δικαίου, κ.λπ.».
Εως τότε ο Γκουρίεφ ανήκε στην πολιτική και οικονομική ελίτ της πουτινικής Ρωσίας. Ηταν πρύτανης του New Economic School, του κορυφαίου οικονομικού πανεπιστημίου της Ρωσίας, το οποίο επέλεξε ο πρόεδρος Ομπάμα το 2009 για να εκφωνήσει ομιλία κατά τη διάρκεια επίσκεψής του στη Μόσχα. Ηταν λογογράφος για τον Μεντβέντεφ, συμμετείχε σε σειρά συμβουλευτικών επιτροπών και ήταν μέλος του Δ.Σ. της Sberbank (της μεγαλύτερης ρωσικής τράπεζας) και άλλων κρατικών επιχειρήσεων.
Πώς θυμάται την περίοδο Μεντβέντεφ; Υπήρχε πραγματική δυναμική για εκδημοκρατισμό; «Υπήρχε μεγάλη αβεβαιότητα», λέει. «Οι άνθρωποι που συμμετείχαν στις διαδηλώσεις του 2011 ήταν αυτοί που πίστευαν ότι ο εκσυγχρονισμός, η ελευθερία, το κράτος δικαίου θα ωφελούσαν τη Ρωσία. Θεωρούσα τότε ότι υπήρχε η πιθανότητα της φιλελευθεροποίησης και ότι μιλώντας ανοιχτά, θα συνέβαλα στον δημόσιο διάλογο. Το επιχείρημά μου ήταν ότι αν η Ρωσία ακολουθούσε μεταρρυθμιστική πορεία και σεβόταν το κράτος δικαίου, η οικονομία της θα αναπτυσσόταν και θα εκσυγχρονιζόταν· αν δεν το έκανε, η οικονομία θα έμενε στάσιμη. Αυτό ακριβώς συνέβη».
Ερωτώμενος υπό ποιες συνθήκες θα μπορούσε να επιστρέψει στη χώρα του, αρκείται να πει: «Είμαι αρκετά σίγουρος ότι όσο ο Πούτιν παραμένει στην εξουσία, δεν μπορώ να γυρίσω».
Οι ρωσικές αντοχές στις κυρώσεις και η ευρωπαϊκή αφύπνιση
Πώς κρίνει την οικονομική κατάσταση στη Ρωσία σχεδόν ένα χρόνο μετά το ξέσπασμα του πολέμου; Οι αρχικές προσδοκίες στη Δύση για κατάρρευση της ρωσικής οικονομίας δεν επαληθεύθηκαν. «Η Ρωσία κατάφερε να αντέξει την πίεση των κυρώσεων αρκετά καλά», σημειώνει. «Αν διαφορετικοί άνθρωποι διαχειρίζονταν την οικονομική και τη νομισματική πολιτική, η κατάσταση θα ήταν πολύ πιο δύσκολη». Σχετικά με το οικονομικό επιτελείο του Πούτιν, επιβεβαιώνει ότι «είναι δυσαρεστημένοι με την επιλογή του πολέμου». Αποφεύγει να σχολιάσει τι συζητήσεις έχει μαζί τους.
Γιατί θεωρεί ότι η μετάβαση στην οικονομία της αγοράς στη Ρωσία απέτυχε, ειδικά συγκριτικά με τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης; Ο Γκουρίεφ επικαλείται μελέτη της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης (EBRD) το 2016, σύμφωνα με την οποία η Ρωσία ήταν από τις χώρες όπου τα οφέλη της μετάβασης ήταν συγκεντρωμένα σε μια μικρή μειονότητα (άλλος ουραγός από την άποψη αυτή ήταν η Ουκρανία). Αναφέρεται επίσης σε σκάνδαλα διαφθοράς «που υπονόμευσαν την εμπιστοσύνη στις μεταρρυθμίσεις», την ελλιπή μακροοικονομική διαχείριση και το γεγονός ότι η Ρωσία αναγνώρισε τα χρέη της ΕΣΣΔ. Τέλος, η Ρωσία «ήταν άτυχη» τη δεκαετία του ’90, καθώς οι τιμές του πετρελαίου ήταν χαμηλές, ενώ «ο Πούτιν ευνοήθηκε για αρκετά χρόνια από υψηλές τιμές».
Οι συγγραφείς του «Spin Dictators» τονίζουν την ανάγκη η Δύση να επαγρυπνεί και να αποκρούει τις προσπάθειες διείσδυσης και υπονόμευσης των δημοκρατικών της θεσμών από συμφέροντα που συνδέονται με τους νέου τύπου δικτάτορες. Τον ρωτώ πόσο καλά το κάνει αυτό η Ε.Ε., ειδικά απέναντι σε εσωτερικούς εχθρούς όπως ο Βίκτορ Ορμπαν και αν έχει βελτιώσει τις επιδόσεις της μετά τη ρωσική εισβολή. «Η ρωσική εισβολή ήταν σήμα αφύπνισης, αλλά η Ε.Ε. είχε ήδη ξυπνήσει», απαντάει, αναφερόμενος στη σύσταση του μηχανισμού που συνδέει την παροχή κοινοτικών κονδυλίων με τον σεβασμό στο κράτος δικαίου. H μη χορήγηση των πόρων που αναλογούν στην Ουγγαρία από το Ταμείο Ανάκαμψης, παρατηρεί, πλήττει την εικόνα του ικανού διαχειριστή που φιλοτεχνούν «δικτάτορες της επικοινωνίας» όπως ο Ορμπαν, αποδυναμώνοντάς τους. Χαρακτηρίζει πάντως «ιδιοφυή πολιτικό» τον Ούγγρο πρωθυπουργό, αναδεικνύοντας τον τρόπο με τον οποίο ελίχθηκε ώστε να μην πληγεί από τη στενή σχέση του με τον Πούτιν και να επανεκλεγεί πέρυσι. Κατά τα άλλα, ο Γκουρίεφ θεωρεί ότι θα συνεχιστεί η τάση των δυτικών χωρών για επαναπατρισμό της παραγωγής ζωτικών αγαθών κΟ αλγόριθμος
της καταπίεσηςαι οι συμμαχίες για τη μείωση της εξάρτησης από μη φιλικά καθεστώτα. «Το πιο κρίσιμο είναι η Δύση να παραμείνει ενωμένη», τονίζει, αναφέροντας τις ρωγμές που έχουν εμφανιστεί μεταξύ ΗΠΑ και Ε.Ε. σχετικά με τη βιομηχανική πολιτική και το διεθνές εμπόριο.
Ο Ερντογάν
Η κουβέντα στρέφεται στην Τουρκία του Ερντογάν, μια άλλη περίπτωση μετεξέλιξης, μετά το 2016, από «δικτατορία της επικοινωνίας» σε «δικτατορία του φόβου». Ο Γκουρίεφ παραδέχεται ότι πρόκειται περί «ειδικής περίπτωσης», καθώς ακόμη και σήμερα ο Ερντογάν δεν έχει αποκλειστικά τα χαρακτηριστικά ενός παλαιάς κοπής δικτάτορα, ενώ στα πρώτα του χρόνια στην εξουσία η διακυβέρνησή του είχε σαφή δημοκρατικά χαρακτηριστικά. Σχετικά με τις ΗΠΑ, των οποίων οι δημοκρατικοί θεσμοί δοκιμάστηκαν αλλά άντεξαν το 2020-2021, προειδοποιεί κατά του εφησυχασμού. Σημειώνει ότι ο Τραμπ μπορεί να είναι ξανά υποψήφιος ή μπορεί να τον αντικαταστήσει κάποιος ακόμη πιο αποτελεσματικός στην υπονόμευση των δημοκρατικών θεσμών: «Ο Τραμπ ήταν καλός στο να επικοινωνεί με τη βάση του κόμματος, αλλά ήταν ανίκανος και διεφθαρμένος. Εχουμε πολλά για τα οποία πρέπει να ανησυχούμε ενόψει του 2024».
Ο αλγόριθμος της καταπίεσης
Τα τελευταία 15 χρόνια ενισχύεται ολοένα η ένταση της συζήτησης για την επίδραση της σύγχρονης ψηφιακής τεχνολογίας στην πολιτική. Ο Γκουρίεφ διατείνεται ότι σε αυταρχικές χώρες, όπου τα επίσημα ΜΜΕ υπόκεινται σε λογοκρισία, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης εξακολουθούν να αποτελούν μια σημαντική πλατφόρμα επικοινωνίας για αντιφρονούντες και ακτιβιστές. Στις δημοκρατικές κοινωνίες της Ευρώπης, ωστόσο, σύμφωνα με έρευνα που ο ίδιος έχει διενεργήσει, η εξάπλωση της χρήσης Διαδικτύου μέσω κινητού ευθύνεται για το 50% της αύξησης της εκλογικής επιρροής λαϊκιστικών κομμάτων μεταξύ 2007-2018.
Η Κίνα
Η μεγάλη του ανησυχία συνδέεται με την τεχνητή νοημοσύνη. «Σύμφωνα με τη συμβατική σοφία, οι δικτατορίες δεν ευνοούν την καινοτομία, η οποία απαιτεί ανοιχτό διάλογο, ελευθερία και ανταγωνισμό. Η τεχνητή νοημοσύνη είναι κάτι διαφορετικό όμως. Η ανάπτυξή της εξαρτάται από την πρόσβαση των αλγορίθμων σε τεράστιο όγκο δεδομένων. Οι δημοκρατίες σέβονται την ιδιωτικότητα, συνεπώς θέτουν όρια στη ροή των προσωπικών αυτών δεδομένων. Στην Κίνα δεν υπάρχουν τέτοιοι περιορισμοί. Το κράτος επιτρέπει στις εταιρείες της τεχνητής νοημοσύνης να συλλέγουν δεδομένα ανεξέλεγκτα. Ετσι, οι αλγόριθμοι των εταιρειών εξελίσσονται ταχύτερα και οι αρχές ασφαλείας επωφελούνται από καλύτερες τεχνολογίες παρακολούθησης και πρόβλεψης συμπεριφοράς. Πρόκειται για μια συμβίωση, που καθιστά πιο ισχυρή την κινεζική δικτατορία και πιο παραγωγικές τις τεχνολογικές της επιχειρήσεις. Αυτό είναι κάτι που πρέπει να μας φοβίζει».