Το 1873, με τον «Γύρο του Κόσμου σε 80 ημέρες» ο Ιούλιος Βερν εξέφρασε την ενοποίηση του κόσμου – τα σύνορα είχαν πέσει χάρη στις τεχνολογικές εξελίξεις και στην παγκόσμια αγγλική ηγεμονία. Πρόκειται για την πρώτη παγκοσμιοποίηση. Ο κόσμος, όμως, άρχισε και πάλι να τεμαχίζεται: Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος και εθνοκρατική πολυδιάσπαση· οικονομική κρίση και έξαρση του προστατευτισμού· διχοτομική διαίρεση κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο και, κυρίως, τον Ψυχρό Πόλεμο. Τις τελευταίες τέσσερις δεκαετίες, η φορά των πραγμάτων άλλαξε εκ νέου. Η ανθρωπότητα ενοποιήθηκε ξανά: δεύτερη παγκοσμιοποίηση, «υπερπαγκοσμιοποίηση». Η πρόοδος, η ελευθερία των μετακινήσεων, η οικονομική μεγέθυνση και η μείωση της παγκόσμιας φτώχειας υπέβαλαν την ψευδαίσθηση μιας σταθερής, ανεπίστρεπτης πορείας.
Εδώ και λίγα χρόνια διακρίνονται διαφορετικά σημάδια. Οι παγκόσμιες ανταλλαγές δεν αυξάνονται· αντιθέτως, πολλαπλασιάζονται οι περιορισμοί στο εμπόριο. Δειλά δειλά, κυκλοφορεί η ιδέα ότι επίκειται «απο-παγκοσμιοποίηση». Η κινεζική άνοδος και η συνεπαγόμενη απειλή για το διεθνές status quo, η υγειονομική κρίση και, τέλος, η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία έχουν εντείνει τις σχετικές ανησυχίες. Η απόφαση του προέδρου Μπάιντεν να ενισχύσει την αμερικανική παραγωγική βάση με 738 δισεκατομμύρια δολάρια μέσω του Inflation Reduction Act παρεμβαίνει καταλυτικά στο ρευστό αυτό κλίμα.
Στην εποχή μας, οι μεγάλες ανατροπές προήλθαν πάντοτε από τις Ηνωμένες Πολιτείες. Η απόφαση αυτή, επομένως, ερμηνεύεται ως σημείο καμπής, ως «παραδειγματική». Ηδη, η Ευρωπαϊκή Ενωση επεξεργάζεται την απάντηση· ανησυχεί για την υποβάθμιση της ευρωπαϊκής παραγωγικής βάσης από τον «αθέμιτο» αμερικανικό ανταγωνισμό. Ο προστατευτισμός των μεν οδηγεί στον προστατευτισμό των δε. Αναμφίβολα, θα ακολουθήσουν και άλλες μεγάλες οικονομικές δυνάμεις.
Τι ώθησε την τέως πρωτοπόρο δύναμη της παγκοσμιοποίησης να στείλει ένα σήμα τόσο αντίθετο με τη μεταψυχροπολεμική πολιτική της; Για να αντιληφθούμε τα αμερικανικά και, κατά συνέπεια, διεθνή διλήμματα, χρειάζεται να παρακάμψουμε τη στενά οικονομική θεώρηση. Η επίθεση στο Καπιτώλιο από τους ανεξέλεγκτους οπαδούς του απερχόμενου προέδρου Τραμπ απεκάλυψε μια αδιανόητη μέχρι πρότινος απειλή: Η δημοκρατία και οι θεσμοί κινδυνεύουν δυνάμει, ακόμη και στην εμβληματική ηγέτιδα δύναμη. Η πρόκληση αυτή δεν μπορεί να αγνοηθεί. Εκτός από τις καταστροφικές συνέπειες για τους ίδιους τους Αμερικανούς, η ενδεχόμενη πτώση ή, έστω, έκπτωση της αμερικανικής δημοκρατίας θα προκαλούσε τεκτονικές αλλαγές στο παγκόσμιο σύστημα. Από την αμερικανική αφετηρία, η αποσταθεροποίηση θα έφθανε έως τα έσχατα του κόσμου.
Με το νομοθέτημα για την τιθάσευση του πληθωρισμού, ο πρόεδρος Μπάιντεν επανέφερε τη γεωγραφία στο προσκήνιο, ύστερα από τρεις δεκαετίες οικονομιστικής ηγεμονίας.
Παράλληλα με την αναμφισβήτητη γενικότερη ωφέλεια, η παγκοσμιοποίηση υπέσκαψε σε πολλούς τομείς και με πολλούς τρόπους τα θεμέλια της δημοκρατίας. Δημιούργησε στρατιές δυσαρεστημένων, οπαδών του λαϊκισμού, στο εσωτερικό των δυτικών κοινωνιών, καθώς άλλαξε ταχύτατα τις οικονομικές και κοινωνικές ιεραρχίες. Επίσης, το άνοιγμα των συνόρων και η ανάπτυξη των διεθνών δικτύων υποβάθμισε τον οικονομικό ρόλο του έθνους-κράτους και υπονόμευσε τη συμβολική αξία του εθνικού εδάφους. Ομως, η σύγχρονη πολιτική κοινότητα, το υπόβαθρο της δημοκρατίας, ορίζεται και νοηματοδοτείται από αυτό το πλαίσιο. Το Inflation Reduction Act, πίσω από τον τεχνοκρατικό τίτλο της, κρύβει τον ζωτικό αυτόν γεωπολιτικό προβληματισμό. Πόσο μπορεί να προχωρήσει η ενοποίηση του κόσμου χωρίς να προκληθούν εσωτερικές πολιτικές ανακατατάξεις και, συνακολούθως, βίαιες αντιδράσεις ξενοφοβίας και απομονωτισμού; Τι είναι χειρότερο: ήπιος ελεγχόμενος προστατευτισμός ή εμμονή στην πολιτική των ανοικτών συνόρων, με αναπόφευκτη συνέπεια βίαιες εσωτερικές ανατροπές; Η δυστοπία της σημερινής ξενόφοβης, εσωστρεφούς, συντηρητικής, αυταρχικής και επιθετικής Ρωσίας συντάσσει ένα απειλητικό σενάριο για τις δημοκρατίες.
Πέρα από τις άμεσες, υλικές διαστάσεις της, το Inflation Reduction Act εισάγει αμείλικτα το λησμονημένο κεντρικό ερώτημα της γεωπολιτικής. Αναζητείται ο περισσότερο πρόσφορος τρόπος για την οργάνωση του γεωοικονομικού χώρου, ώστε να πολλαπλασιάζονται τα οικονομικά οφέλη χωρίς να κινδυνεύει η ασφάλεια: Κατά κράτη; Κατά γεωοικονομικές περιφέρειες; Ενοποίηση; Μεικτό σύστημα;
Τις περασμένες δεκαετίες, η αναντίρρητη απάντηση ήταν η παγκοσμιοποίηση. Σήμερα εξετάζονται και πάλι όλες οι δυνατές μορφές για την οργάνωση της κυκλοφορίας στον γεωγραφικό χώρο. Με το Inflation Reduction Act, ο Αμερικανός πρόεδρος επανέφερε τη γεωγραφία στο προσκήνιο, ύστερα από τρεις δεκαετίες οικονομιστικής ηγεμονίας.
Ο κ. Γιώργος Πρεβελάκης είναι ομότιμος καθηγητής Γεωπολιτικής στη Σορβόννη (Paris 1), μόνιμος αντιπρόσωπος της Ελλάδας στον ΟΟΣΑ.