Εχει συνδέσει το όνομά της με το αίτημα για δικαιοσύνη στα εγκλήματα πολέμου που διαπράττονται στην Ουκρανία. Στις συνεχείς εκκλήσεις της, μέσω των διεθνών μέσων ενημέρωσης, εξηγεί ότι η απαίτηση για λογοδοσία δεν είναι μόνον ηθική. Αν οι αυτουργοί αρχίσουν να παίρνουν το μήνυμα ότι η διεθνής κοινότητα ευαισθητοποιείται και οργανώνεται για να τους εντοπίσει, θα σωθούν ζωές. Ο φόβος της τιμωρίας θα λειτουργήσει αποτρεπτικά στο πεδίο του πολέμου.
Γι’ αυτό και η Ολεξάντρα Μάτβιτσουκ, διευθύντρια του Κέντρου Πολιτικών Ελευθεριών (Center for Civil Liberties), έχει επιστρατεύσει όλες τις δυνάμεις της προκειμένου να συλλέξει τα τεκμήρια των εγκλημάτων και να ταυτοποιήσει τα φυσικά πρόσωπα που τα διέπραξαν. Η οργάνωση για την οποία εργάζεται η Ουκρανή δικηγόρος πήρε το 2022 το Νoμπέλ Ειρήνης. Η ίδια εξηγεί σήμερα στην «Κ» τη δυσκολία, αλλά και την ανάγκη να αποδοθεί στα θύματα εγκλημάτων πολέμου δικαιοσύνη.
– Tι σας παρακίνησε να ασχοληθείτε με την καταγραφή των εγκλημάτων πολέμου στην Ουκρανία;
– Το Κέντρο Πολιτικών Ελευθεριών ιδρύθηκε το 2007 με πρωτοβουλία των επικεφαλής των επιτροπών του Ελσίνκι από διάφορες χώρες. Tα τελευταία 15 χρόνια υπερασπιζόμαστε τα ανθρώπινα δικαιώματα. Για τον σκοπό αυτό, εμπλέκουμε πολλούς ανθρώπους στα προγράμματα, στις εκστρατείες και τις πρωτοβουλίες μας. Aλλωστε, αν η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων αφεθεί αποκλειστικά σε δικηγόρους ή σε διπλωμάτες, είναι δύσκολο να επιτευχθούν σημαντικές αλλαγές. Ο πόλεμος στη χώρα μας έχει αλλάξει τις προτεραιότητές μας.
Ημασταν η πρώτη οργάνωση ανθρωπίνων δικαιωμάτων που έστειλε κινητές ομάδες για να καταγράψουν τα εγκλήματα πολέμου στις περιοχές της Κριμαίας, του Ντονέτσκ και του Λουγκάνσκ. Αυτές οι κινητές ομάδες στελεχώθηκαν από εθελοντές με ειδική εκπαίδευση στην τεκμηρίωση και την ασφάλεια.
Επί του παρόντος, η ομάδα του Κέντρου Πολιτικών Ελευθεριών καταγράφει εγκλήματα πολέμου μαζί με άλλες οργανώσεις της πρωτοβουλίας Δικαστήριο για τον Πούτιν (Tribunal for Putin). Εχουμε θέσει έναν φιλόδοξο στόχο, να συντάξουμε το χρονικό των εγκλημάτων πολέμου, ακόμη και στους μικρότερους οικισμούς κάθε περιοχής, ξεκινώντας από τις 24 Φεβρουαρίου. Για να το πετύχουμε αυτό χρησιμοποιούμε διάφορες μεθόδους: προσωπική επικοινωνία με μάρτυρες και θύματα, εργασία με ανοικτές πηγές και ψηφιακά εργαλεία για την καταγραφή εγκλημάτων. Το βασικό κίνητρο είναι να εξασφαλίσουμε δικαιοσύνη για εκατοντάδες χιλιάδες θύματα εγκλημάτων πολέμου.
Προσπαθούμε να αξιοποιήσουμε κάθε ευκαιρία για να διασφαλίσουμε ότι η δικαιοσύνη για τα θύματα και η τιμωρία των εγκληματιών πολέμου θα είναι ψηλά στη διεθνή ατζέντα και θα επιβάλλεται από το διεθνές δίκαιο.
– Ποιες είναι οι πιο σοβαρές περιπτώσεις εγκλημάτων πολέμου που έχετε καταγράψει και σε ποιες περιοχές πραγματοποιήθηκαν;
Μίλησα με ανθρώπους που επέζησαν από την αιχμαλωσία. Μου είπαν ότι ξυλοκοπήθηκαν, βιάστηκαν, υπέστησαν ηλεκτροσόκ στα γεννητικά όργανα, τους έβγαλαν τα νύχια, τους τρύπησαν τα γόνατα και τους ανάγκασαν να γράφουν με το ίδιο τους το αίμα.
– Ως ακτιβίστρια για τα ανθρώπινα δικαιώματα καταγράφω εγκλήματα πολέμου και εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας σε αυτόν τον πόλεμο που ξεκίνησε η Ρωσία το 2014. Από την πλήρη εισβολή και μετά, αντιμετωπίσαμε έναν άνευ προηγουμένου αριθμό εγκλημάτων πολέμου. Τα ρωσικά στρατεύματα καταστρέφουν σκόπιμα κατοικίες, εκκλησίες, σχολεία και νοσοκομεία, βομβαρδίζουν διαδρόμους εκκένωσης, συντονίζουν ένα σύστημα στρατοπέδων διαλογής των πολιτών σε δικούς τους και μη, διεξάγουν αναγκαστικές απελάσεις, απάγουν, βιάζουν, βασανίζουν και σκοτώνουν ανθρώπους στα κατεχόμενα εδάφη.
Βλέπουμε ότι όλα αυτά τα εγκλήματα είναι συστηματικά και διαπράχθηκαν στις περιοχές του Κιέβου, του Χάρκοβο, του Μικολάιβ, της Οδησσού και σήμερα συνεχίζουν να διαπράττονται στην περιοχή της Χερσώνας, καθώς και σε άλλα κατεχόμενα εδάφη. Από την έναρξη της πλήρους εισβολής, το Δικαστήριο για τον Πούτιν έχει ήδη καταγράψει πάνω από 38.000 εγκλήματα πολέμου. Μέχρι σήμερα ο μεγαλύτερος αριθμός εγκλημάτων έχει καταγραφεί στις περιοχές Χάρκοβο, Ντονέτσκ, Τσερνίχιφ και Ζαπορίζια, ενώ μόνο στη Μαριούπολη έχουν καταγραφεί 3.253 περιπτώσεις. Πρόκειται για μια σκόπιμη πολιτική.
Η Ρωσία χρησιμοποιεί τα εγκλήματα ως μέθοδο πολέμου. Η Ρωσία θέλει να κάμψει την αντίσταση και να καταλάβει τη χώρα μέσω του βασανιστικού πόνου των αμάχων, οπότε εμείς καταγράφουμε αυτόν τον πόνο.
Μίλησα με εκατό ανθρώπους που επέζησαν από την αιχμαλωσία. Μου είπαν ότι ξυλοκοπήθηκαν, βιάστηκαν, υπέστησαν ηλεκτροσόκ στα γεννητικά όργανα, τους έβγαλαν τα νύχια, τους τρύπησαν τα γόνατα και τους ανάγκασαν να γράφουν με το ίδιο τους το αίμα. Μια γυναίκα περιέγραψε πώς της έβγαλαν το μάτι με ένα κουτάλι. Δεν υπάρχει καμία στρατιωτική δικαιολογία για τέτοιες ενέργειες. Οι Ρώσοι το έκαναν μόνο και μόνο επειδή μπορούσαν.
Δουλεύω με ανθρώπους που έζησαν την κόλαση και ξέρω ότι εκτός από την αποκατάσταση των κατεστραμμένων τους ζωών, των οικογενειών τους και των οραμάτων τους για το μέλλον, αυτοί οι άνθρωποι πρέπει να πιστέψουν ότι υπάρχει δικαιοσύνη. Ακόμη κι αν αυτή αναβάλλεται χρονικά. Και αυτό είναι σημαντικό, όχι μόνο για την Ουκρανία, διότι δεν πρόκειται για έναν πόλεμο μεταξύ δύο χωρών, αλλά μεταξύ δύο συστημάτων – του αυταρχισμού και της δημοκρατίας. Ο Πούτιν δεν φοβάται το ΝΑΤΟ. Ο Πούτιν φοβάται την ιδέα της ελευθερίας.
Τα εγκλήματα αυτά δεν πρέπει να παραμείνουν μόνο στα αρχεία μας ή στις εκθέσεις των διεθνών οργανισμών. Ο πόλεμος μετατρέπει τους ανθρώπους σε αριθμούς. Η καθαρή κλίμακα των διεθνών εγκλημάτων είναι τόσο τεράστια που είναι αδύνατο να ειπωθούν όλες οι ιστορίες.
Θα σας πω μια ιστορία. Λίγο μετά την έναρξη της εισβολής στις 24 Φεβρουαρίου, ένας 62χρονος πολίτης, ο Ολεξάντρ Σελίποφ, σκοτώθηκε από τον ρωσικό στρατό κοντά στο σπίτι του. Η τραγωδία δημοσιεύτηκε ευρέως στα μέσα ενημέρωσης μόνο και μόνο επειδή ήταν η πρώτη δίκη Ρώσων εγκληματιών πολέμου μετά την 24η Φεβρουαρίου. Στο δικαστήριο, η σύζυγος του Ολεξάντρ, Κατερίνα, δήλωσε ότι ο σύζυγός της ήταν ένας απλός αγρότης, αλλά για εκείνη ο σύζυγός της ήταν ένα ολόκληρο σύμπαν, και τώρα έχει χάσει τα πάντα. Οπότε, πρέπει να εξασφαλίσουμε δικαιοσύνη για όλα τα θύματα των διεθνών εγκλημάτων.
Ανεξάρτητα από το ποιοι είναι, την κοινωνική τους θέση, το είδος του εγκλήματος και της κτηνωδίας που υπέστησαν, καθώς και αν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης ή η κοινωνία ενδιαφέρονται για την περίπτωσή τους, εμείς πρέπει να δώσουμε στους ανθρώπους πίσω τα ονόματά τους. Γιατί η ζωή κάθε ανθρώπου έχει σημασία.
– Με ποιους τρόπους προσδιορίζετε ένα έγκλημα πολέμου και πώς συλλέγετε τα αποδεικτικά στοιχεία, ιδίως σε ένα ενεργό πεδίο μάχης;
– Oταν ξεκίνησε η μεγάλης κλίμακας σύγκρουση στην περιοχή, ενώσαμε πολλές περιφερειακές οργανώσεις και δημιουργήσαμε ένα ουκρανικό δίκτυο τοπικών ομάδων τεκμηρίωσης. Και αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο είμαστε σε θέση να διαθέτουμε τοπική τεκμηρίωση για τον τόπο του εγκλήματος όταν συμβαίνει κάτι. Αυτές οι ομάδες τραβούν τις δικές τους φωτογραφίες και βίντεο, μιλούν με τους ανθρώπους και συλλέγουν μαρτυρίες.
Βέβαια, εξαρτάται από το πού διαπράττεται το έγκλημα. Οταν μιλάμε για το ελεγχόμενο από την ουκρανική κυβέρνηση τμήμα, το οποίο βρίσκεται μακριά από τη ζώνη μάχης, είναι πιο εύκολο για εμάς να στείλουμε ανθρώπους να εργαστούν επί τόπου, αλλά όταν μιλάμε για τεκμηρίωση στα κατεχόμενα εδάφη είναι πολύ δύσκολη δουλειά, επειδή αυτοί οι άνθρωποι που συλλέγουν στοιχεία κινδυνεύουν να αιχμαλωτιστούν και να βασανιστούν.
«Να φέρουμε τη ρωσική ηγεσία ενώπιον της δικαιοσύνης»
– Ποια είναι τα εμπόδια όταν αναλαμβάνετε να διερευνήσετε νέες περιπτώσεις εγκλημάτων;
– Καταγράφουμε έναν τεράστιο αριθμό εγκλημάτων που η Ρωσική Ομοσπονδία συνεχίζει να διαπράττει. Και αυτό μας απογοητεύει πραγματικά, διότι όταν παίρνεις συνέντευξη από ένα άτομο που επέζησε της αιχμαλωσίας και μοιράζεται μαζί σου τα φρικτά πράγματα που του συνέβησαν, που είδε, συνειδητοποιείς ότι αυτή
τη στιγμή τα ίδια πράγματα συμβαίνουν και σε άλλους ανθρώπους και δεν μπορείς να το σταματήσεις.
Για την αποτελεσματική διερεύνηση ενός τόσο μεγάλου αριθμού εγκλημάτων, η Ουκρανία χρειάζεται την υποστήριξη της διεθνούς κοινότητας. Πρώτον, ο ΟΗΕ και τα κράτη-μέλη του πρέπει να μεταρρυθμίσουν το διεθνές σύστημα ειρήνης και ασφάλειας ώστε να δημιουργήσουν εγγυήσεις για όλες τις χώρες και τους πολίτες τους, ανεξάρτητα από τη συμμετοχή ή μη σε στρατιωτικές συμμαχίες ή δυνάμεις. Η Ρωσία θα πρέπει να αποβληθεί από το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ για τις συστηματικές παραβιάσεις του Καταστατικού Χάρτη του ΟΗΕ. Δεύτερον, ο ΟΗΕ και τα κράτη-μέλη του πρέπει να αντιμετωπίσουν το «κενό λογοδοσίας» και να διασφαλίσουν ότι εκατοντάδες χιλιάδες θύματα εγκλημάτων πολέμου έχουν την ευκαιρία να δικαιωθούν. Χωρίς αυτό, η βιώσιμη ειρήνη στην περιοχή μας είναι αδύνατη. Αυτό απαιτεί μια ολοκληρωμένη στρατηγική απονομής δικαιοσύνης και ένα διεθνές δικαστήριο για να προσαχθούν ο Πούτιν, ο Λουκασένκο και οι άλλοι εγκληματίες πολέμου.
Βασίζομαι στην υποστήριξη της διεθνούς κοινότητας στην προσπάθειά μας για δικαιοσύνη. Εξάλλου, δεν πρόκειται μόνο για το μέλλον της Ουκρανίας. Αυτός ο πόλεμος έχει μια αξιακή διάσταση. Ο Πούτιν προσπαθεί να πείσει τους πάντες ότι η δημοκρατία, τα ανθρώπινα δικαιώματα και το κράτος δικαίου είναι πλασματικά και μόνο η φυσική βία έχει σημασία. Πρέπει να αποδείξουμε ότι το κράτος δικαίου είναι μια «αξία» που λειτουργεί.
Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο δεν έχει την εξουσία να δικάσει τη Ρωσία για το έγκλημα της επίθεσης. Χρειαζόμαστε έναν πρόσθετο διεθνή μηχανισμό που θα φέρει την ηγεσία της Ρωσίας και της Λευκορωσίας ενώπιον της δικαιοσύνης. Ως εκ τούτου, η Ουκρανία ζητάει τη σύσταση ειδικού δικαστηρίου για την αντιμετώπιση του εγκλήματος της επίθεσης κατά της Ουκρανίας.
– Πώς μπορούμε να υποστηρίξουμε τα θύματα του πολέμου;
– Στον 21ο αιώνα η δικαιοσύνη δεν πρέπει να εξαρτάται από την ισχύ του αυταρχικού καθεστώτος του Πούτιν ή από το τέλος των εχθροπραξιών. Δεν πρέπει να περιμένουμε. Οταν εργάζεστε με ανθρώπους και αυτοί διηγούνται τα αποτρόπαια εγκλήματα που διέπραξε ο ρωσικός στρατός, αυτό σε κάνει να συνειδητοποιείς ότι εκτός από την αποκατάσταση της κατεστραμμένης υγείας τους, των οικογενειών τους και του οράματός τους για το μέλλον, πρέπει επίσης να αποκατασταθεί η πίστη τους ότι η δικαιοσύνη είναι δυνατή, ακόμη κι αν καθυστερήσει.
Το ένταλμα για τον Πούτιν
– Αισθανθήκατε ικανοποίηση με την έκδοση εντάλματος σύλληψης για τον πρόεδρο Πούτιν;
– Χαιρετίζω αυτό το ένταλμα σύλληψης. Η απόφαση του διεθνούς ποινικού δικαστηρίου να εκδώσει ένταλμα σύλληψης κατά του Πούτιν και της Μαρίας Λβόβα-Μπέλοβα είναι μια ιστορική απόφαση, διότι είναι η πρώτη στην ιστορία του διεθνούς ποινικού δικαστηρίου η οποία στρέφεται κατά του προσώπου που είναι σήμερα αρχηγός κράτους, μέλους του Συμβουλίου Ασφαλείας και έχει πυρηνική ισχύ. Αυτό αποτελεί ένα μήνυμα για όλον τον κόσμο ότι το κράτος δικαίου έχει σημασία και πρέπει να κυριαρχήσει απέναντι στη βάναυση δύναμη και λογική που προσπαθεί να διαδώσει ο Πούτιν.