Συζητήθηκαν πολλά. Οι συγκρίσεις ήταν αναπόφευκτες· όπως και οι αξιολογήσεις. Ηταν μία ιστορική στιγμή πασπαλισμένη με παραμύθι, παράδοση και χρυσό – και μάρκετινγκ. Η στέψη του βασιλιά Καρόλου Γ΄ και της βασιλικής συζύγου Καμίλα ήταν μια ευκαιρία να επανεμφανιστεί το όποιο –εναπομείναν, μετά την Ελισάβετ– βρετανικό μοναρχικό μεγαλείο ενώπιον όλου του πλανήτη· ήταν και μία ευκαιρία για πάρτι, για συνύπαρξη, για ανάπαυλα. Και μία ευκαιρία για συμβολική, πολιτική, κοινωνική και, ασφαλώς, εμπορική τόνωση.
Πέραν του τελετουργικού, σχολιάστηκε το κόστος, το μέλλον της βρετανικής μοναρχίας, τα χασμουρητά του πρίγκιπα Λούις, του μικρότερου γιου της Κέιτ και του Ουίλιαμ, η απούσα Νταϊάνα και η παρούσα Καμίλα, ο πρίγκιπας Χάρι που ήρθε αυθημερόν, παρακολούθησε από τα πίσω καθίσματα και απήλθε διά Νέον Κόσμον, αλλά και τα γυρισμένα κεφάλια των ευγενών που δεν ήθελαν να συναντήσουν το βλέμμα του· σχολιάστηκε η παρουσία του Νικ Κέιβ, της Κέιτι Πέρι, τα φορέματα, τα κοστούμια – αλλά και η εκλιπούσα βασίλισσα Ελισάβετ.
Τι σημασία έχουν όλα αυτά σήμερα;
Ποιο βασιλικό παραμύθι, άραγε, έχουν ανάγκη οι πολίτες; Οπως αναρωτήθηκε ο Μιχάλης Τσιντσίνης («Κ», 9/5/23), ποιος υποκύπτει σήμερα ακόμη και στην πιο πρωτόγονη μαγεία των χρυσών σκευών και των βαρύτιμων λίθων, που, με φετιχιστικό ζήλο, ανέλυαν οι ειδήμονες στον «αέρα» του BBC – σαν να μπορούσε να χωρέσει όλη η ουσία του Νησιού σε ένα μεσαιωνικό κουταλάκι; Κι ωστόσο, μέσα στην εκζήτηση και την υπερβολή της πανηγύρεως επιζούσαν ίχνη της αρχαίας σοφίας. Εκείνης της σοφίας που οδηγούσε την κοινότητα να σταματήσει να σκοτώνεται και να αναζητήσει ένα θεμέλιο συμβίωσης σε έναν καταστατικό μύθο.
«Δεν υπήρχε καλύτερη ευκαιρία για επίσκεψη στο Λονδίνο· και δεν είναι μόνον το ιστορικό του γεγονότος. Είναι η ένωση του πλανήτη σε μία τελετή, αφού όλες οι χώρες εκπροσωπήθηκαν σε όλα τα επίπεδα. Ηταν το πανάρχαιο αγγλικανικό τελετουργικό, με την κομβική στιγμή της βυζαντινής προσθήκης, όπου δεν τιμήθηκε μόνον η ελληνική πλευρά του Καρόλου, όπως είπε το BBC, αλλά απέδειξε τη βαθιά σχέση του Καρόλου με την ορθοδοξία», λέει στην «Κ» ο Βασίλης Κουτσαβλής, ένας άνθρωπος που μελετά, ανατέμνει, στοχάζεται πάνω στις έννοιες «Βρετανός» και «Βρετανία» και που –εντελώς αυτονόητα για τον ίδιο– ήταν παρών στη στέψη της 6ης Μαΐου στο Λονδίνο.
Βυζάντιο, Ελλάδα, αυτοκράτορες και κιτς
Ο συνομιλητής μας έκανε ιδιαίτερη αναφορά στο βυζαντινό τελετουργικό της στέψης. «Εχει επιπλέον σημασία διότι ο ίδιος είναι επικεφαλής της Αγγλικανικής Εκκλησίας, αλλά προτίμησε τις αναφορές στο Βυζάντιο και τους αυτοκράτορές του: με το χρίσμα (σ.σ. που είχε καθαγιαστεί στον Ναό του Παναγίου Τάφου και προέρχεται από το ίδιο μοναστήρι όπου έχει ταφεί η γιαγιά του και πριγκίπισσα της Ελλάδας, Αλίκη), το παραβάν, τον ύμνο την κομβική ώρα που του παραδιδόταν το μεγάλο ξίφος. Είναι γνωστή η ιδιαίτερη σχέση του Καρόλου με το Αγιον Ορος και τη Μονή Βατοπεδίου – με δική του χρηματοδότηση και μέσω του Συλλόγου Φίλων του Αγίου Ορους έγιναν τα πέτρινα μονοπάτια που ενώνουν μονές του Αθω. Ολα αυτά τα οφείλει στη γιαγιά του Αλίκη, πριγκίπισσα της Ελλάδας, η οποία του ενέπνευσε αυτή την αγάπη, όταν ο Φίλιππος, κατά τη διάρκεια της δικτατορίας στη χώρα μας, την κάλεσε στο Μπάκιγχαμ, όπου περνούσε πολλές ώρες με τον νέο βασιλιά. Η ίδια, μια ιδιαίτερη μορφή έτσι κι αλλιώς, μιλούσε πέντε γλώσσες ενώ ήταν κωφάλαλη, ήταν ιδρύτρια της “Χριστιανικής Αδελφότητας Μάρθας και Μαρίας”, το 1939, αρχικά στην Τήνο και στη συνέχεια στο Νέο Ηράκλειο. Εξάλλου είναι πλέον γνωστές οι μυστικές επισκέψεις του Καρόλου στη χώρα μας, ο οποίος έχει ζωγραφίσει επανειλημμένως το νησιωτικό τοπίο της Ελλάδας».
«Ειδικά για το 2023, είχε πολλές υπερβολές, αλλά αυτό είναι μέρος της παράδοσης».
Βέβαια, είναι κάτι σαν αυτονόητο ότι διέθετε στοιχεία βαθέος κιτς όλη αυτή η βασιλική γιορτή που στήθηκε επί τέσσερις ημέρες, όπως, εξάλλου, παραδέχεται και ο Βασίλης Κουτσαβλής. «Ειδικά για το 2023, είχε πολλές υπερβολές, αλλά αυτό είναι μέρος της παράδοσης. Και μόνο στην υπόνοια ότι όλο το τελετουργικό θα εκμοντερνιζόταν και θα επικαιροποιείτο, οι Αγγλοι αντέδρασαν – ποιος μπορεί, άλλωστε, να αγνοήσει το μάρκετινγκ;» λέει ο ίδιος. «Να μη λησμονούμε ότι είναι η μοναδική τελετή στέψης διεθνώς όπου λαμβάνει χώρα με πανάρχαιο τελετουργικό».
Ισως έχει δίκιο· για ποια άλλη αντίστοιχη περίσταση θα περίμενε ο κόσμος έως και τέσσερις ημέρες σε αντίσκηνα, μέσα στη βροχή και την υγρασία, για να δει την πομπή και να γίνει μέτοχος ενός τέτοιου κομματιού της ιστορίας; «Στον πλάτανο που βρήκα να ξαποστάσω τη μέρα της τελετής» –αφηγείται ο Βασίλης Κουτσαβλής– «ήταν ολοφάνερη η σημασία της ημέρας –έστω και για το… πανηγύρι του πράγματος– από τις αντιδράσεις του κόσμου που περίμενε και που προερχόταν απ’ όλο τον πλανήτη. Γονείς με μωρά στα καρότσια έκαναν λόγο για την ιστορική στιγμή, ηλικιωμένοι θυμήθηκαν τους δικούς τους γονείς που τους είχαν συνοδεύσει στη στέψη της Ελισάβετ το 1953».
«Οι Βρετανοί τις ζουν αυτές τις στιγμές»
Από τις βιωματικές περιγραφές του συνομιλητή μας, αντιλαμβάνεσαι ότι ο βρετανικός λαός τις ζει αυτές τις στιγμές. «Ηταν όλοι στον δρόμο. Οσα κι αν τους χωρίζουν –πολιτική, θρησκεία, οτιδήποτε– μπήκε στην άκρη για χάρη του χαρμόσυνου γεγονότος, που ήταν μία ευκαιρία γιορτής για κατοίκους και επισκέπτες. Είναι συγκολλητικός θεσμός αυτός της βασιλείας για τους Βρετανούς, ανεξάρτητα από το πρόσωπο που κατέχει τον θρόνο, πέρα από ηλικίες – μάλιστα, ήταν χιλιάδες οι νέοι που συμμετείχαν στο γεγονός, πολλές φορές ουρλιάζοντας· είναι, δηλαδή, ένας θεσμός που δίνει επιπλέον στιβαρότητα στην έννοια του community, που δύσκολα μεταφράζεται η ουσία της λέξης στα ελληνικά, διότι δεν είναι απλώς η κοινότητα, είναι κάτι πέραν αυτού· κι αυτό είναι που τους κάνει μεγάλο λαό», περιγράφει ο συνομιλητής μας.
«Ηταν αδύνατον να μη δαπανηθούν όλα αυτά τα χρήματα με τόσους αρχηγούς κρατών παρόντες»
Σε ό,τι αφορά τις γκρίνιες που ακούστηκαν για το κόστος της στέψης, που οι υπολογισμοί, ελλείψει επίσημων στοιχείων, υπολογίστηκαν στα 100 εκατ. στερλίνες, ο Βασίλης Κουτσαβλής εκτιμά ότι «ήταν αδύνατον να μη δαπανηθούν όλα αυτά τα χρήματα με τόσους αρχηγούς κρατών –εστεμμένους και εκλεγμένους– παρόντες. Θα ήταν αδύνατον να κάνουν κάτι λιγότερο».
Και οι αναφορές ότι ο Κάρολος δεν διασκέδασε ιδιαίτερα τη μεγαλύτερη ημέρα της ζωής του, που την παρακολουθούσαν εκατομμύρια μάτια απανταχού της Γης; «Φυσικά και δεν το διασκέδασε», λέει ο ίδιος. «Φανταστείτε το άγχος να μην πάει κάτι στραβά, να μην πέσει το στέμμα, ας πούμε, να μην πέσει ο ίδιος, το άγχος τόσων ωρών – και δεν είναι 25 χρόνων όπως ήταν η Ελισάβετ. Δεν είναι απλό το πράγμα. Οταν τελείωσε, όμως, όλο αυτό, ήταν διαφορετικός, πιο χαλαρός στον εξώστη του Μπάκιγχαμ με την –περιορισμένη– βασιλική οικογένεια».
Γιατί ήταν περιορισμένη η βασιλική οικογένεια; Αν θυμηθεί κανείς την αντίστοιχη περίπτωση του 1953, με τη βασίλισσα Ελισάβετ, θα δει στα ντοκουμέντα ότι ο δημόσιος χαιρετισμός στο ανάκτορο ήταν πολυπληθής. «Θέλει να μειώσει τα ενεργά μέλη της βασιλικής οικογένειας, για να αποσοβήσει τις διαμαρτυρίες για τα έξοδα της αυλής, εν μέσω τεράστιας πληθωριστικής κρίσης. Και ο Κάρολος έχει ανάγκη τον κόσμο, γι’ αυτό είναι και πιο προσιτός από τη μητέρα του· είναι πιο προσβάσιμος γιατί ο θρόνος με τα χρόνια αλλάζει», περιγράφει ο Βασίλης Κουτσαβλής.
«Ούτε κατά διάνοια θα καταργηθεί η μοναρχία»
Μπορεί, άραγε, αυτή η αλλαγή να επιφέρει κατάργηση της μοναρχίας στη Βρετανία; «Ούτε κατά διάνοια», είναι η άμεση αντίδραση του συνομιλητή μας. «Θα προσαρμοστεί, αλλά δεν θα τελειώσει. Μην ξεχνάτε ότι μιλάμε για έναν χιλιετή θεσμό και για έναν λαό που αποκεφάλισε τον βασιλιά του και αργότερα ο ίδιος επανέφερε τη μοναρχία – το Ηνωμένο Βασίλειο ήταν πάντοτε αυτοκρατορία και έτσι θα παραμείνει», λέει ο Βασίλης Κουτσαβλής αναφερόμενος στον Κάρολο Α΄ (1600-1649) που αποκεφαλίστηκε επειδή δεν ήθελε περιορισμό των βασιλικών του προνομίων (με πρώτο και καλύτερο το «ελέω Θεού»). Το 1649 καταργήθηκε η μοναρχία, η χώρα των τριών βασιλείων (Αγγλία, Σκωτία, Ιρλανδία) έγινε Κοινοπολιτεία της Αγγλίας και, τελικά, ο γιος του Καρόλου Α΄, Κάρολος Β΄, επανήλθε στον θρόνο με την Παλινόρθωση του 1660.
Συνοψίζοντας, «ήταν μια γιορτή προτού συνεχιστεί κανονικά και πάλι η ζωή – και για να κλείσει το κεφάλαιο που άνοιξε με τον θάνατο και την κηδεία της βασίλισσας Ελισάβετ και να ανοίξει ένα άλλο», όπως σημείωσε ο συνομιλητής μας.
Η γιορτή της στέψης, ο συγκλονισμός της κηδείας
Ο Βασίλης Κουτσαβλής είχε παρευρεθεί και στην κηδεία της βασίλισσας Ελισάβετ τον περασμένο Σεπτέμβριο. Ηταν αδύνατον να μην επεκταθεί η κουβέντα στα δύο γεγονότα.
Από την αφήγηση του συνομιλητή μας, προκύπτει ότι πρόκειται για δύο παντελώς διαφορετικά γεγονότα μεταξύ τους – και αυτή η διαφορά δεν έγκειται στην προφανή διάσταση «κηδεία – στέψη».
«Οι Βρετανοί ένιωσαν ότι χάθηκε ένας βράχος τους».
«Ηταν ένας πάνδημος συγκλονισμός, ένας πάνδημος θρήνος. Το κλίμα ήταν βαρύ, παρ’ όλη την τεράστια αναμονή, ο κόσμος έκλαιγε, ήταν βουβός, υπήρχε κατάνυξη και θλίψη», λέει ο Βασίλης Κουτσαβλής. «Με την απώλεια της βασίλισσας, οι Βρετανοί ένιωσαν ότι χάθηκε ένας βράχος τους, ένας πυλώνας της ύπαρξής τους ως έθνους. Αν λέμε για τους χιλιάδες της στέψης του Καρόλου, τότε για την κηδεία της Ελισάβετ πρέπει να πούμε ότι στ’ αλήθεια έβγαλε όλο τον κόσμο στον δρόμο για να της αποδώσει τιμές. Ηταν ένας άνθωπος που, παρότι ήταν απρόσιτος ή ίσως εξαιτίας αυτού, άλλαξε και επηρέασε άμεσα ή έμμεσα τις ζωές των ανθρώπων», περιγράφει ο ίδιος.
Η αλληλεγγύη της ουράς
«Αυτό που συνέβη τις ημέρες του λαϊκού προσκυνήματος στη σορό της Ελισάβετ στη μεγαλειώδη αίθουσα συνεδρίασης των δύο σωμάτων του βρετανικού Κοινοβουλίου –Βουλή των Λόρδων και Βουλή των Κοινοτήτων– ήταν πρωτόγνωρο για τη γενιά μας και ίσως για τις επόμενες», εκτιμά ο Βασίλης Κουτσαβλής. «Ενοικοι των ισόγειων σπιτιών άνοιγαν τις πόρτες τους και προσέφεραν γλυκά και… τουαλέτα στους αγνώστους τους που περίμεναν για έως και 14 ώρες στην ουρά – εγώ, ας πούμε, περίμενα 10. Φανταστείτε ότι, αν ήσουν στο Ουέστμινστερ έπρεπε να πάρεις το τρένο για να βρεις το τέλος της ουράς. Οι εθελοντές ήταν θαυμαστά οργανωμένοι για να προσφέρουν ζεστές σοκολάτες και κουβέρτες, όσοι περιμέναμε για ώρες γίναμε φίλοι μεταξύ μας και μοιραζόμασταν τα απαραίτητα μέσα στο υπερβολικό κρύο και την υγρασία. Οσοι έφταναν στον Ουέστμινστερ και δεν είχαν καταναλώσει νερά και τρόφιμα που είχαν μαζί τους τα μοίραζαν σε όσους είχαν ακόμη δρόμο μπροστά τους. Είχε, μάλιστα, δημιουργηθεί και Food Bank (Τράπεζα Τροφίμων) στην είσοδο του χώρου του λαϊκού προσκυνήματος, όπου, έπειτα από τον έλεγχο τύπου αεροδρομίου, όσα τρόφιμα και υγρά αποσπώνταν από το κοινό συγκεντρώνονταν για να αποδοθούν σε ανθρώπους που τα έχουν ανάγκη».
«Ορφάνια και θλίψη»
Οπως συνάγεται από την αφήγηση του Βασίλη Κουτσαβλή –αλλά και όπως είχε τότε φανεί από τις φωτογραφίες και τα βίντεο του ύστατου «χαίρε» στη βασίλισσα Ελισάβετ– η απόδοση τιμών από τους πολίτες στην εκλιπούσα μονάρχη ήταν σαν αποχαιρετισμός ενός πραγματικού δικού τους ανθρώπου. «Την κατάνυξη αλλά και την επαφή με ένα κομμάτι της ιστορίας ενέτεινε ο φωτισμός της αίθουσας, το τιμητικό άγημα που ήταν αδιανόητα ακίνητο, ίδιες στήλες άλατος. Το στέμμα και το σκήπτρο που παραδόθηκε στον Κάρολο κατά τη στέψη του ήταν τοποθετημένα στο φέρετρο της Ελισάβετ. Χαιρετίζαμε έναν άνθρωπο που άφησε τη δική του σφραγίδα. Ενιωθες στα βλέμματα και την παγωμάρα των Βρετανών την αίσθηση της ορφάνιας, ότι το Ηνωμένο Βασίλειο δεν θα είναι ποτέ ξανά το ίδιο. Ηταν η αίσθηση της βαθιάς προσωπικής απώλειας», εξηγεί ο ίδιος.
«Ενιωθες στα βλέμματα των Βρετανών την αίσθηση ότι το Ηνωμένο Βασίλειο δεν θα είναι ποτέ ξανά το ίδιο».
Αυτή ακριβώς η αίσθηση που περιγράφει ο συνομιλητής μας ήταν και εκείνη, απ’ ό,τι φαίνεται, που έκανε την Ελισάβετ ωσεί παρούσα στη στέψη του γιου της την 6η Μαΐου. Η εκτίμηση του Βασίλη Κουτσαβλή είναι ότι η σύνδεση που είχαν οι Βρετανοί με την επί 70 χρόνια βασίλισσά τους δεν θα υπάρξει με τον Κάρολο, κάτι που ο ίδιος μοιάζει να γνωρίζει πολύ καλά και γι’ αυτό είναι πιο προσβάσιμος, πιο ανοιχτός στον κόσμο. Την Ελισάβετ δεν μπορούσες καν να την αγγίξεις.
«Η Ελισάβετ, όμως, ήταν το Λονδίνο. Ηταν παντού, το έβλεπες σε κάθε επίσκεψη στην πόλη. Ηταν κομμάτι του υφάσματος της χώρας και της ιστορίας. Συνόψιζε τη μεταπολεμική Ευρώπη, δεν υπάρχει αντιστοιχία σε αρχηγό κράτους αλλού. Ηταν η Βρετανία που πέρασε μέσα από μύριες όσες αντιξοότητες – τα γεγονότα της πρωθυπουργίας Θάτσερ, τα Φόκλαντ, τον πόλεμο στο Ιράκ, το Brexit. Διασφάλισε την ενότητα του έθνους. Η παρουσία της ήταν για όλους ένα νεύμα ότι “όλα θα πάνε καλά”. Ο Κάρολος, ως βασιλιάς, θα μείνει στην ιστορία για όσα έκανε ως… πρίγκιπας, με αυτό έχει συνδεθεί, με το τεράστιο φιλανθρωπικό έργο, με τη μάχη για τα ανθρώπινα δικαιώματα, για τη διάσωση του περιβάλλοντος. Δεν θα αποτελέσει κεφάλαιο – θα είναι περισσότερο μία γέφυρα προς τη νέα εποχή, τον 21ο αιώνα, που θα έρθει με τον Ουίλιαμ και την Κέιτ».
Ζητήματα… φύλου
Ο εξειδικευμένος συνομιλητής μας, πάντως, αναδεικνύει και ζητήματα… φύλου για τη συμπεριφορά και τα συναισθήματα του κόσμου στα δύο ιστορικά γεγονότα της Γηραιάς Αλβιώνος, πέραν φυσικά της διάστασης χαρμόσυνου-θλιβερού που προαναφέραμε. «Αν στεφόταν η πριγκίπισσα Αννα, θα ήταν όλα αλλιώς, διότι και η Καμίλα είναι βασιλική σύζυγος, δεν είναι βασίλισσα», λέει ο Βασίλης Κουτσαβλής. «Ακόμα ακόμα και η αίσθηση του παραμυθιού είναι διαφορετική όταν στέφεται γυναίκα – η θηλυπρέπεια στον θρόνο κάνει τα πράγματα αλλιώς. Μέχρι και ο μύθος γύρω από το τι έκρυβε στην τσάντα της, το Κάστρο Μπαλμόραλ στη Σκωτία, οι τιάρες, τα συνολάκια που φορούσε, οι καρό φούστες, τα κοσμήματα. Για τους Βρετανούς θα ήταν πιο εύκολο μετά την Ελισάβετ να έχουν ξανά γυναίκα μονάρχη. Ηταν η πιο ισχυρή γυναίκα επί τόσες δεκαετίες, σε έναν ανδροκρατούμενο κόσμο. Ηταν η τελευταία μεγάλη βασίλισσα στην ιστορία».
«Ηταν η πιο ισχυρή γυναίκα επί τόσες δεκαετίες, σε έναν ανδροκρατούμενο κόσμο».
Μία βασίλισσα που άκουγε και υπάκουγε τους πρωθυπουργούς της· που κι εκείνοι με τη σειρά τους αποζητούσαν τη γνώμη, αλλά κυρίως τη συγκατάνευσή της στις περίφημες κεκλεισμένων των θυρών συναντήσεις της Τετάρτης ή στη συνεδριάσεις του Συμβουλίου του Στέμματος. «Η σοφία και η στήριξή της ήταν απαραίτητη», λέει ο Βασίλης Κουτσαβλής.
«Τον Κάρολο τον φοβήθηκαν στην αρχή, διότι ως πρίγκιπας ήταν πολύ παρεμβατικός», περιγράφει ο ίδιος. «Εστελνε, στο παρελθόν, επιστολές στους υπουργούς όταν διαφωνούσε με κάτι και τους δυσχέραινε το έργο, καθότι έπρεπε να ικανοποιήσουν, κατά κάποιον τρόπο, τον διάδοχο. Ο ίδιος, όμως, έχει ήδη πει ότι “άλλο πρίγκιπας, άλλο βασιλιάς”. Ηδη υπάκουσε τη βρετανική κυβέρνηση και τη Λιζα Τρας όταν του ζητήθηκε να μην εμφανιστεί στο COP27, τη σύνοδο του ΟΗΕ για το κλίμα· ένα ζήτημα για το οποίο πάλευε μιαν ολόκληρη ζωή. Εκεί η μοναρχία είναι βαθιά συνταγματική. Δεν μπορούμε να την κρίνουμε με τα δικά μας δεδομένα, όπου ο ελληνικός θρόνος παρενέβαινε στην πολιτική ζωή της χώρας, τις περισσότερες φορές με άσχημα αποτελέσματα – στη Βρετανία η βασιλεία είναι συγκολλητική ουσία».
Η λατρεία στη Σκωτία
Αυτήν ακριβώς τη συγκολλητική ουσία είχε υπηρετήσει και η βασίλισσα Ελισάβετ, ακόμα και την ύστατη στιγμή, όταν είχε αποφασίσει ότι ήθελε να πεθάνει στη Σκωτία, στο Κάστρο Μπαλμόραλ. «Τη λάτρευε τη Σκωτία· και η χώρα της επέστρεφε την απύθμενη αγάπη. Ακόμα κι αν ανεξαρτητοποιείτο από το Ηνωμένο Βασίλειο, η Σκωτία θα εξακολουθούσε να θεωρεί την Ελισάβετ βασίλισσά της. Αν μπορούσε να περνάει όλο της τον χρόνο με τον Φίλιππο στο Μπαλμόραλ, θα το έκανε. Γι’ αυτό και επέλεξε να πεθάνει εκεί, γι’ αυτό και δέχθηκε εκεί μέχρι και την τότε νέα πρωθυπουργό Λιζ Τρας. Ηταν η φύση, τα άλογα, η απλότητα των Σκωτσέζων, τα Χάιλαντς. Ολα».
Οπως να ’χει, έσβησε η λάμψη της στέψης του Καρόλου και της Καμίλα, πέρασε στις μεγάλες ιστορικές εμπειρίες ο αποχαιρετισμός στη βασίλισσα Ελισάβετ. Η Βρετανία συνεχίζει την καθημερινότητά της, μέχρι την επόμενη φορά που ένα στέμμα θα λάμψει ξανά σε κάποιο βασιλικό κεφάλι.