Υπήρξε κάτι σαν τοτέμ της κοινωνιολογίας της εργασίας και των κοινωνικών κινημάτων· ένας διανοούμενος που ταξίδευε στον κόσμο –ειδικά στη Χιλή, όπου γνώρισε και τη σύζυγό του, Αντριάνα Αρένας Πιζάρο– για να παρατηρεί τις εκφάνσεις του κοινωνικού και εργασιακού βίου· «αυτό που με ενδιαφέρει, αυτό που προσπαθώ να φέρω στο φως παντού, είναι η σύγκρουση», του άρεσε να λέει. Ο Αλέν Τουρέν –ο ανήσυχος στοχαστής με την απύθμενη περιέργεια, όπως έγραψε η Le Monde– πέθανε σήμερα, Παρασκευή, στα 98 του χρόνια.
Γεννημένος το 1925 στη Νορμανδία σε ένα περιβάλλον επιστημόνων και διανοουμένων, άμα τη ενηλικιώσει του άρχισε να δίνει σάρκα και οστά στην περιέργειά του. Ξεκίνησε να σπουδάζει στην École Normale Supérieure (ENS), παράτησε όμως τον ακαδημαϊκό χώρο για να μεταβεί στην Ουγγαρία, ώστε να ξεκινήσει την έρευνά του στις εργασιακές σχέσεις, ενώ βρέθηκε να εργάζεται επί διετία και σε ορυχείο στη βορειοανατολική Γαλλία. Ηταν εποχή που αποφάσισε να επιστρέψει στην ENS για να σπουδάσει Ιστορία και Φιλοσοφία. Σε αυτό συνέβαλε και η συνάντησή του με το έργο του Ζορζ Φριντμάν, που είχε εκτείνει το ερευνητικό του πεδίο στην επίδραση της βιομηχανικής εργασίας στο άτομο και την ανεξέλεγκτη υιοθέτηση της τεχνολογικής επανάστασης του 20ού αιώνα.
Η μετάβασή τους στις ΗΠΑ, με υποτροφία του Ιδρύματος Ροκφέλερ, τον έφερε για διδακτορική έρευνα στο Χάρβαρντ υπό τον περίφημο Τάλκοτ Πάρσονς και τη θεωρία της κοινωνικής δράσης του, την πρώτη, όπως λέγεται, ευρεία έρευνα των κοινωνικών συστημάτων σε Ευρώπη και Αμερική. Ο Αλέν Τουρέν, έχοντας ήδη κάνει την πολυθρύλητη έρευνα πεδίου στο εργοστάσιο της Renault στη Γαλλία, βρήκε εκεί μία νέα πυξίδα για τον κοινωνιολογικό του προσανατολισμό. Και η εγγενής του περιέργεια να μαθαίνει και να εξηγήσει τροφοδοτείτο γενναιόδωρα από την επαφή του με την αμερικανική έρευνα.
«Η κοινωνιολογία της δράσης του Τουρέν ήταν από πολλές απόψεις η κοινωνιολογία ενός κόσμου σε εξέλιξη. Αντί να βλέπει μια στατική κοινωνία, έβλεπε στα κοινωνικά υποκείμενα τη δυνατότητα να μεταβάλλουν διαρκώς την κοινωνία».
Τη δεκαετία του ’60 –και αφού είχε λάβει δύο διδακτορικά διπλώματα– είδε τη Γαλλία ως ακαδημαϊκό πεδίον δόξης λαμπρόν, αφού η χώρα περνούσε τη δική της… βιομηχανική επανάσταση, προσπαθώντας να απεξαρτηθεί από την αμερικανική οικονομία. Αυτό που τον απασχολούσε ήταν η θέση των εργαζομένων σε αυτές τις αλλαγές που έφερνε η νέα εποχή, που μοιραία θα οδηγούσε στον γαλλικό Μάη του ’68, στον οποίο όχι μόνο συμμετείχε, θεωρητικά και πρακτικά, αλλά ήταν και το γεγονός που τον οδήγησε στη δημιουργία του Κέντρου για τη Μελέτη των Κοινωνικών Κινημάτων, μία κυψέλη στοχαστών απ’ όλο τον κόσμο. Συνέχισε με τη μελέτη του Solidarnosc (Αλληλεγγύη) στην Πολωνία του Λεχ Βαλέσα και το φεμινιστικό κίνημα.
Εξάλλου, ο ορισμός που έδινε ο ίδιος στην Κοινωνιολογία ήταν «η επιστήμη της κοινωνικής δράσης» –από την ομώνυμη μελέτη που δημιούργησε «σχολή»–, με στόχο, όπως έδειξε το έργο του, την ανάκτηση του ελέγχου της παραγωγής από τους εργαζομένους. Και ο ίδιος ήταν εκεί για να τους δείξει τον τρόπο – αυτό, άλλωστε, θεωρούσε ότι ήταν μία από τις «υποχρεώσεις» των κοινωνιολόγων.
Τον τρόπο τον έδειξε το ερευνητικό του έργο: άρνηση της κατανάλωσης και συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων, στη δημιουργία μίας συλλογικής ταυτότητας που θα λειτουργήσει ως μέσον αντίστασης.
«Η κοινωνιολογία της δράσης του Τουρέν ήταν από πολλές απόψεις η κοινωνιολογία ενός κόσμου σε εξέλιξη. Αντί να βλέπει μια στατική κοινωνία, έβλεπε στα κοινωνικά υποκείμενα τη δυνατότητα να μεταβάλλουν διαρκώς την κοινωνία», λέει στην «Κ» η Χαριτίνη Καρακωστάκη, διδάκτωρ Κοινωνιολογίας στην EHESS και διδάσκουσα στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του ΕΚΠΑ. «Στον Τουρέν, η κοινωνία δεν αναπαράγεται, παρά “παράγεται” κάθε φορά εκ νέου, χάρη ακριβώς στη δράση των κοινωνικών υποκειμένων που οργανώνονται στα κοινωνικά κινήματα».
Μαζί με τον έτερο σπουδαίο κοινωνιολόγο του 20ού αιώνα, Ζίγκμουντ Μπάουμαν, έλαβε το 2010 το βραβείο Príncipe de Asturias για την Επικοινωνία και τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες, ενώ η πατρίδα του τον έκανε μέλος, το 2014, της Λεγεώνας της Τιμής, την περίοδο που η κόρη του, Μαρισόλ Τουρέν, ήταν υπουργός Κοινωνικών Υποθέσεων επί Φρανσουά Ολάντ. Ταυτόχρονα, είχε ονομαστεί επίτιμος διδάκτωρ σε πλείστα όσα πανεπιστήμια σε όλο τον κόσμο.
Τα έργα του Αλέν Τουρέν –που επέμενε ότι «η δημοκρατία βασίζεται στην ενεργότερη δυνατή συμμετοχή του μεγαλύτερου δυνατού αριθμού ανθρώπων στη λήψη και εφαρμογή πολιτικών αποφάσεων»–, όσο κι αν εσχάτως εξασθένησε η υποδοχή τους στη Γαλλία, παραμένουν κλασικά, καθώς βοηθούν ακόμα και σήμερα στην αντίληψη των μεταμορφώσεων των μεταβιομηχανικών κοινωνιών.
Τα σημαντικότερα έργα του Αλέν Τουρέν
1965: «Η κοινωνιολογία της δράσης» (La sociologie de l’action)
1968: «Το κίνημα του Mάη ή ο ουτοπικός κομμουνισμός» (Le Mouvement de mai ou le communisme utopique)
1973: «Η ζωή και ο θάνατος της λαϊκής Χιλής» (Vie et mort du Chili populaire)
2006: «Ο κόσμος των γυναικών» (Le monde des femmes)
2013: «Το τέλος των κοινωνιών» (La Fin des sociétés)
2016: «Ο νέος πολιτικός αιώνας» (Le Nouveau Siècle politique)