Στον απόηχο των πρόσφατων εξελίξεων στην Ουκρανία, μία σημαντική διάσταση που υπερβαίνει κατά πολύ τη σοβούσα κρίση είναι η ενεργειακή: Από την «τιμωρία» του Κιέβου μέσω της υψηλότερης τιμολόγησης εκ μέρους της Μόσχας, τον ρόλο της Ουκρανίας ως διαμετακομιστικού κόμβου και την αναζωπύρωση της συζήτησης για τον περιορισμό της εξάρτησης της Ευρωπαϊκής Ενωσης από τη Ρωσία μέχρι και τη μίνι επανάσταση του σχιστολιθικού αερίου και των συνεπειών της.
Είναι προφανές ότι από τη στιγμή που η Ρωσία επιδιώκει μια ευάλωτη ουκρανική κυβέρνηση, δυνητικά ευεπίφορη έναντι των ρωσικών ευαισθησιών, η ενέργεια αποτελεί ισχυρό εργαλείο. Η αύξηση της τιμής φυσικού αερίου θα προκαλέσει συνθήκες έντονης πίεσης στην ουκρανική οικονομία. Προκειμένου να βρεθεί κοινός παρονομαστής και πεδίο συνεννόησης, πέρα από τις ήσσονος σημασίας τεχνικές λεπτομέρειες, πιθανότατα θα απαιτηθεί ευρωπαϊκή παρέμβαση, εφόσον οι Βρυξέλλες ενδιαφέρονται η κρίση να μην επιδράσει αρνητικά στην προμήθεια της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Εν συνεχεία, θα πρέπει να βρεθεί η χρυσή τομή για τη θέση του Κιέβου ως κρίκου διαμετακόμισης, εφόσον εν τοις πράγμασι αποδείχθηκε ότι αυτή η σχέση εξάρτησης δεν λειτούργησε υπέρ των ευρωπαϊκών συμφερόντων. Οφείλουμε, συνεπώς, να προνοήσουμε ώστε στο μέλλον να μη δημιουργήσουμε νέες «Ουκρανίες», όπως συμβαίνει στην περίπτωση της Τουρκίας από τη στιγμή που σχεδόν όλα τα σχέδια του νότιου ενεργειακού διαδρόμου –που παρακάμπτει τη Ρωσία– διέρχονται από την επικράτεια της γείτονος, μετεξελίσσοντάς τη σε ενεργειακό πνεύμονα της Ευρώπης.
Εσχάτως επανήλθαν τα σενάρια διακοπής της παροχής αερίου στη Γηραιά Ηπειρο. Θα ήταν, ωστόσο, ιδιαίτερα ζημιογόνο για το Κρεμλίνο να θέσει εκ νέου σε αμφισβήτηση την αξιοπιστία του ως κύριου προμηθευτή της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Σε αντίστοιχη περίπτωση το 2009, η Ρωσία είχε απεμπολήσει περίπου το 20% του μεριδίου της ευρωπαϊκής αγοράς. Μόλις πριν από λίγο καιρό, άρχισε να ανακτά το απολεσθέν ποσοστό, συνεπώς θα ήταν αυτοκτονικό να το επαναλάβει.
Πέραν τούτου, υπάρχει έντονη αλληλεξάρτηση. Η μεν Μόσχα στηρίζει μεγάλο κομμάτι των εσόδων της στις πωλήσεις αερίου και πετρελαίου στις Βρυξέλλες, δηλαδή σε έναν πελάτη που πληρώνει ακριβά και στην ώρα του. Για τη δε Ευρώπη, για μια σειρά από λόγους, η Ρωσία θα εξακολουθήσει να είναι ο κύριος προμηθευτής αερίου τα επόμενα χρόνια, με τις εναλλακτικές –συμπεριλαμβανομένων των εγχώριων πηγών– να μην είναι παρά μόνο συμπληρωματικές. Οι ισορροπίες θα διαφοροποιηθούν, ενδεχομένως και θεαματικά, αν το Ιράν εξέλθει της διεθνούς απομόνωσης και διαθέσει σημαντικό μέρος των αποθεμάτων του στην ευρωπαϊκή αγορά.
Πέρα από τις εν θερμώ κορώνες, η στροφή της Μόσχας προς τις αγορές της Ασίας (συνδυαστικά με τη γεωγραφική μετατόπιση των ρωσικών κοιτασμάτων προς την Ανατολή) είναι μια ανησυχητική εξέλιξη που θα συρρικνώσει έτι περαιτέρω τις ποσότητες προς διάθεση στην ευρωπαϊκή αγορά.
Συνυπολογίζοντας την υψηλή τιμή εξαγοράς, τις αυξανόμενες ανάγκες τεράστιων πληθυσμιακά και βιομηχανικά περιοχών και τα μακροχρόνια συμβόλαια, η Απω Ανατολή φαντάζει ιδανικός προορισμός σε σχέση με την υφεσιακή Ευρώπη. Το γεγονός ότι μεγάλοι προμηθευτές –συμπεριλαμβανομένων των ΗΠΑ– επιλέγουν την Ασία σηματοδοτεί τη σταδιακή αποδυνάμωση της Ευρωπαϊκής Ενωσης ως πελάτισσας, ενώ διασφαλίζει στους πρώτους τη διατήρηση των τιμών σε υψηλά επίπεδα, και πάντως υψηλότερα σε σχέση με αυτά που επιθυμεί η Ευρωπαϊκή Ενωση.
Σε ό,τι αφορά το σχιστολιθικό αέριο, σημαντικά πεδία έχουν εντοπιστεί σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες, όμως τα κινήματα πολιτών και οι πολιτικοί σχηματισμοί με οικολογική ατζέντα, σε συνδυασμό με τα περιβαλλοντικά στάνταρ και τις μικρές σε σχέση με την αμερικανική ήπειρο γεωγραφικές περιοχές, θέτουν εν αμφιβόλω το εγχείρημα. Ετσι και αλλιώς, η εν λόγω τεχνολογία θέλει 10-15 χρόνια για να αναπτυχθεί επαρκώς.
Τέλος, ερωτηματικό παραμένει το τι θα πράξουν οι Αμερικανοί και κατά πόσον προτίθενται να διοχετεύσουν στην ευρωπαϊκή αγορά ποσότητες σχιστολιθικού αερίου σε υγροποιημένη μορφή (LNG). Πολλαπλασιασμός των εξαγωγών συνεπάγεται περιορισμό του προοριζόμενου για εγχώρια χρήση αερίου, γεγονός που θα αυξήσει την τιμή στο εσωτερικό των ΗΠΑ. Και αυτό σε μια χρονική στιγμή που η Ουάσιγκτον επιδιώκει τη διατήρηση του κόστους ενέργειας σε ιδιαίτερα χαμηλά επίπεδα, ώστε σε συνάρτηση με τον υψηλό κόστος εργασίας να μπορεί να διατηρεί το προβάδισμα στην ανταγωνιστικότητά της έναντι της Ευρώπης αλλά και της Κίνας, ενισχύοντας, παράλληλα, το στρατηγικό πλεονέκτημα και την πρωτοκαθεδρία σε τομείς υψηλής τεχνολογίας και αιχμής. Ενώ υπάρχουν σοβαρές ενστάσεις κατά πόσο η τελική τιμή διάθεσης θα είναι αρκετά ανταγωνιστική, δεδομένης της έλλειψης υποδομών και διασυνδεσιμότητας των ευρωπαϊκών δικτύων. Επομένως, αναμένεται οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής να αυξήσουν μεν τις εξαγωγές τους προς την Ευρώπη (παρότι οι αντίστοιχες προς την Ασία είναι πιο προσοδοφόρες) προκειμένου να αποδυναμώσουν σχετικά τη Ρωσία, εντούτοις, οι ποσότητές τους δεν αναμένεται να ανατρέψουν δραματικά τα δεδομένα στην ασφάλεια τροφοδοσίας της Γηραιάς Ηπείρου.
* Ο δρ Κωνσταντίνος Φίλης είναι διευθυντής ερευνών του Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων.