Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η Ουγγαρία βρέθηκε στη σφαίρα επιρροής της Σοβιετικής Ενωσης (στις 13 Φεβρουαρίου 1945 η παράδοση της Βουδαπέστης στον Κόκκινο Στρατό). Ως «Λαϊκή Δημοκρατία» βίωνε άκαμπτο/σκληρό γραφειοκρατικό μονοκομματικό καθεστώς, υπό τον Ματίας Ράκοσι, γενικό γραμματέα του Κομμουνιστικού Κόμματος Ουγγαρίας, τον «καλύτερο Ούγγρο μαθητή του Στάλιν» που εφάρμοζε πιστά τη «μέθοδο του σαλαμιού» (σταδιακή -φέτα φέτα- εξόντωση των αντικομμουνιστών και των θεσμών του αστικού κράτους).
Η νέα, μετά τον θάνατο του Στάλιν (Μάρτιο του 1953), σοβιετική ηγεσία, αφού άσκησε «συντροφική κριτική» (Μάιος, Ιούνιος του 1953) στο ουγγρικό καθεστώς, προέκρινε πρόεδρο της κυβέρνησης, τον Ιούλιο του 1953, τον «μετριοπαθή» Ιμρε Νάγκι. Στη σύντομη θητεία του (καθαιρέθηκε το 1955) καλλιέργησε ελπίδες φιλελευθεροποίησης και εκδημοκρατισμού, καθώς αποπειράθηκε πρόγραμμα μεταρρυθμίσεων («Νέα Πορεία») και θέσπιση αυτόνομου πολιτικού οργάνου («Πατριωτικό Λαϊκό Μέτωπο»). Οταν η προώθηση αυτονομιστικών και δημοκρατικών διαδικασιών του «εθνικού κομμουνιστή» Νάγκι ανακόπηκε, η κοινωνική δυσαρέσκεια διογκώθηκε.
Οι περιορισμένες ελευθερίες που παραχώρησε, στον απόηχο και του 20ού Συνεδρίου του ΚΚΣΕ (Φεβρουάριος του 1956), επέτρεψαν σε ομάδες διανοουμένων και νεολαίων (π.χ. Ενωση Συγγραφέων, «Κύκλος Πέτοφι») διάδοση της κριτικής και των διεκδικήσεών τους (ιδεολογική προετοιμασία). Ετσι, η φοιτητική κινητοποίηση στη Βουδαπέστη, τον Οκτώβριο του 1956, πήρε διαστάσεις. Η κοινή γνώμη αγκάλιασε τα 16 φοιτητικά αιτήματα (ψήφισμα γενικής συνέλευσης στις 22 Οκτωβρίου):
1. Αποχώρηση των σοβιετικών στρατευμάτων από την Ουγγαρία.
2. Πλήρης οικονομική, πολιτική ισότητα με τη Σοβιετική Ενωση και μη ανάμειξη στα εσωτερικά της Ουγγαρίας.
3. Δημοσίευση της εμπορικής συμφωνίας και των πληρωμών επανορθώσεων της Ουγγαρίας προς τη Σοβιετική Ενωση.
4. Πληροφορίες για τα ουγγρικά αποθέματα ουρανίου, την εκμετάλλευσή τους και τις παραχωρήσεις προς την ΕΣΣΔ.
5. Σύγκληση του ΚΚ Ουγγαρίας για την εκλογή νέας ηγεσίας.
6. Αναδιάρθρωση της κυβέρνησης με τον Νάγκι ως πρωθυπουργό.
7. Δημόσια δίκη του Φάρκας (αρχηγού στρατού και αστυνομίας) και του Ράκοσι.
8. Μυστικές γενικές εκλογές μεταξύ πολλών κομμάτων.
9. Αναδιοργάνωση ουγγρικής οικονομίας, βάσει των πραγματικών πλουτοπαραγωγικών πηγών.
10. Αναθεώρηση των εργατικών σταθερών (νόρμες) και αναγνώριση δικαιώματος απεργίας.
11. Αναθεώρηση του συστήματος των υποχρεωτικών αγροτικών σταθερών (νόρμες).
12. Ισα δικαιώματα ανεξάρτητων γεωργών με τα μέλη των συνεργατικών.
13. Επαναφορά του πατροπαράδοτου εθνικού ουγγρικού εμβλήματος και των ουγγρικών στρατιωτικών στολών.
14. Καταστροφή του γιγαντιαίου αγάλματος του Στάλιν.
15. Ενότητα με την Εθνικιστική Πολωνική Κίνηση.
16. Διάλυση της Μυστικής Αστυνομίας (A.V.H.).
Ογκώδη (πάνω από 100.000 άτομα, κατά περιγραφές), ειρηνική προγραμματισμένη (23 Οκτωβρίου) διαδήλωση αλληλεγγύης στους Πολωνούς εργάτες (εξέγερση στο Πόζναν, Ιούνιος του 1956), πυροδότησε ο Ερνο Γκέρο, γενικός γραμματέας του ΚΚ Ουγγαρίας, αποκαλώντας τη «φασιστικό κίνημα», «ενέργεια κατά της δημοκρατίας και της εξουσίας της εργατικής τάξης». Διαδηλωτές βάδισαν προς την πλατεία Στάλιν, κατέρριψαν το κολοσσιαίο άγαλμά του και κινήθηκαν προς τον ραδιοφωνικό σταθμό για να μεταδώσουν τα «16 αιτήματα». Ρίψη καπνογόνων/δακρυγόνων και πυροβολισμών από την A.V.H. μετέτρεψε τη διαδήλωση σε ένοπλη σύγκρουση.
Ελεύθερη Ουγγαρία για ένα τετραήμερο
Η Κεντρική Επιτροπή, προς εκτόνωση της κατάστασης, επανέφερε τον Νάγκι (24 Οκτωβρίου), διότι είχε λαϊκό έρεισμα από την προηγούμενη θητεία, και απηύθυνε έκκληση βοήθειας στον ευρισκόμενο στην Ουγγαρία σοβιετικό στρατό, βάσει του Συμφώνου της Βαρσοβίας. Αρματα μάχης εμφανίσθηκαν στους δρόμους της πρωτεύουσας. Στην πλατεία Κοινοβουλίου, άνδρες της A.V.H. και στρατιώτες τεθωρακισμένων άνοιξαν πυρ, με αποτέλεσμα πολλούς νεκρούς και τραυματίες διαδηλωτές. Η οργή συσπείρωσε ετερόκλητο πλήθος που οπλισμένο (εργάτες από εργοστάσια όπλων και πυρομαχικών, καθώς και στρατιώτες από τα στρατόπεδα Κίλιαν και Μπεμ μοίραζαν οπλισμό) επιτέθηκε στον σοβιετικό στρατό στη Βουδαπέστη και τα βιομηχανικά/εργατικά της προάστια. Η εξέγερση απλώθηκε ραγδαία και στην επαρχία. Η κυβέρνηση κήρυξε τη χώρα σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης, επέβαλε στρατιωτικό νόμο, απαγόρευσε την κυκλοφορία και συγκρότησε ειδικά δικαστήρια συνοπτικής διαδικασίας προς αντιμετώπιση των εξεγερθέντων.
Σε ανταπάντηση, γενική απεργία διαρκείας νέκρωσε τη χώρα, η διαρροή όπλων και πυρομαχικών συνεχίστηκε, ενώ στρατιωτικοί και μονάδες του ουγγρικού στρατού προσχώρησαν στην εξέγερση. Στη Βουδαπέστη σοβιετικά τεθωρακισμένα ακινητοποιήθηκαν με οδοφράγματα και αυτοσχέδιες βόμβες. Νότιες και δυτικές περιοχές της χώρας πέρασαν στον έλεγχο των επαναστατών. Το σημαντικότερο ήταν ότι συγκροτήθηκαν «εργατικά συμβούλια» ως όργανα λαϊκής αυτοοργάνωσης/αυτοκυβέρνησης, όπου μεταφέρθηκε η εξουσία της «νόμιμης» κυβέρνησης, με σαφή πολιτικοοικονομικό προσανατολισμό. Στις 26 Οκτωβρίου, το «Εθνικό Συμβούλιο Ελευθέρων Συνδικάτων» διατύπωσε: Διαχείριση παραγωγής από τους εργάτες, αυξήσεις μισθών, αποχώρηση Σοβιετικών, γενική αμνηστία, συμμετοχή εργατών και νεολαίας στην κυβέρνηση, δημιουργία μόνιμης εργατικής πολιτοφυλακής.
Υπό την πίεση της κατάστασης, στις 27 Οκτωβρίου επιχειρήθηκε κυβερνητικός ανασχηματισμός με δύο μη κομμουνιστές (Ζολτάν Τίλντι, Μπέλα Κόβακς). Παράλληλα, σοβιετικά άρματα μάχης επιτέθηκαν στο στρατόπεδο Κίλιαν, απέκλεισαν τους δρόμους προς το αρχηγείο της A.V.H., τις εισόδους της πόλης και τους κεντρικούς κόμβους.
Προσωρινή αποχώρηση
Στις 28 Οκτωβρίου επτά νέες μεραρχίες του ουγγρικού στρατού προσχώρησαν στην επανάσταση. Ετσι, ενώ οι επιχειρήσεις κατά των «Μαχητών της Ελευθερίας» συνεχίζονταν, τα σοβιετικά τεθωρακισμένα αναγκάστηκαν να αποσυρθούν από τη Βούδα και παρέμεναν μόνο στην Πέστη, απ’ όπου, με υπόσχεση του Σοβιετικού διοικητή, θα αποσύρονταν την επομένη.
Στις 30 Οκτωβρίου, ο «μεταρρυθμιστής» Νάγκι ζήτησε αποχώρηση των Σοβιετικών από όλη την Ουγγαρία και ανακοίνωσε ανασχηματισμό της κυβέρνησης: Παρέμενε πρωθυπουργός και δύο ακόμη κομμουνιστές παρέμεναν υπουργοί, όμως τρεις του Κόμματος Ανεξάρτητων Μικροϊδιοκτητών, τρεις των Σοσιαλδημοκρατών, δύο του Εθνικού Κόμματος Αγροτών και ένας ανεξάρτητος στελέχωσαν τη νέα κυβέρνηση. Ανακοινώθηκαν σχέδια οργάνωσης των «Μαχητών της Ελευθερίας» ως Εθνοφρουράς, η απόλυση του Ούγγρου αντιπροσώπου στον ΟΗΕ, η κατάργηση του συστήματος υποχρεωτικής παράδοσης των αγροτικών προϊόντων και η απελευθέρωση του καρδινάλιου Μιντσέντι. Η ουγγρική αεροπορία προειδοποίησε ότι θα βομβαρδίσει τα σοβιετικά τεθωρακισμένα, εάν δεν εγκαταλείψουν τη Βουδαπέστη εντός δωδεκαώρου. Οι Σοβιετικοί αποχώρησαν στις 31 Οκτωβρίου. Η Ουγγαρία ήταν ελεύθερη για ένα τετραήμερο. Σοβιετικά στρατεύματα παρέμεναν για να «διαφυλάξουν την αποχώρηση», αλλά είχαν αποσυρθεί από τις πόλεις και οι μάχες είχαν σταματήσει. Πληροφορίες ότι νέα στρατεύματα και βαρύτερος οπλισμός εισέρχονταν στη χώρα, διαψεύδονταν από τους Σοβιετικούς (ακόμη και την 3η Νοεμβρίου). Την 1η Νοεμβρίου, η Ουγγαρία αποχώρησε από το «Σύμφωνο της Βαρσοβίας» και ο Νάγκι διακήρυξε την ουδετερότητα της χώρας.
Πλήρης καταστολή από τους Σοβιετικούς
Στις 4 Νοεμβρίου 1956 εκδηλώθηκε σοβιετική εισβολή/επίθεση με άρματα μάχης, τεθωρακισμένα οχήματα, πυροβόλα, σμήνη ελαφρών βομβαρδιστικών και 200.000 στρατού. Ο ραδιοφωνικός σταθμός Βουδαπέστης βρέθηκε υπό σοβιετικό έλεγχο, ύστερα από διάγγελμα του Νάγκι και δραματική έκκληση βοήθειας της Ενωσης Ούγγρων Συγγραφέων. Ο ουγγρικός στρατός, οι «Μαχητές της Ελευθερίας», ένοπλοι εργάτες, αγρότες, φοιτητές, νεολαίοι αγωνίστηκαν, αλλά τελικά υπέκυψαν. Η ουγγρική αντίσταση κατεστάλη ολοσχερώς μετά κάποιους μήνες.
Η Σοβιετική Ενωση ανακοίνωσε ότι ανταποκρίθηκε στην έκκληση διεθνιστικής βοήθειας μιας νέας ουγγρικής κυβέρνησης, συγκροτημένης την προηγουμένη, 3 Νοεμβρίου, από ομάδα κομμουνιστών ηγετών με επικεφαλής τον Γιάνος Καντάρ. Αυτή η «επαναστατική εργατοαγροτική κυβέρνηση» ανακάλεσε την αποχώρηση από το Σύμφωνο της Βαρσοβίας και ανανέωσε τις σχέσεις με την ΕΣΣΔ για να υπερασπίσει τη λαϊκή εξουσία, διότι γι’ αυτήν η «αντίδραση», ενθαρρυμένη από εξωτερική υποστήριξη και την προδοτική πολιτική του «οπορτουνιστή» Νάγκι, προκάλεσε τρομοκρατία (διώξεις, δολοφονίες κομμουνιστών), επανεμφάνιση καπιταλιστών, γαιοκτημόνων, τραπεζιτών… και «αντεπαναστατικών κομμάτων» στη Βουλή σε μια προσπάθεια «καπιταλιστικής παλινόρθωσης».
Απώλειες αναφέρονται, από σοβιετικής πλευράς, 720 νεκροί και 1.250 τραυματίες, ενώ από ουγγρικής, 2.500 – 3.000 νεκροί, 450 εκτελεσμένοι έπειτα από δίκες, 12.000 φυλακισμένοι για αντεπαναστατική δράση και περισσότεροι από 200.000 πολιτικοί πρόσφυγες στη Δύση. Ο Νάγκι, που κατέφυγε στη γιουγκοσλαβική πρεσβεία (την εγκατέλειψε στις 22 Νοεμβρίου με διαβεβαίωση της κυβέρνησης Καντάρ), συνελήφθη, δικάστηκε για «συνωμοσία κατά του κράτους» και καταδικάστηκε σε θάνατο (15 Ιουνίου 1958), μαζί με άλλους συνεργάτες του.
Η αντίδραση της Δύσης
Κατά τη σοβιετική (κομμουνιστική) ρητορική, η επέμβαση του Κόκκινου Στρατού ήταν αναγκαία γιατί συνέβαλε στη συντριβή «ένοπλων αντεπαναστατικών ομάδων» και στην αποσόβηση ενός εμφύλιου πολέμου στην Ουγγαρία ενάντια στην «αντεπανάσταση».
Ομως η ουγγρική επανάσταση (εκτός από «αντεπανάσταση» αντισοβιετική, αντιγραφειοκρατική) θεωρήθηκε και αντικαπιταλιστική «αυθεντική εργατική επανάσταση», αφού επιδίωξε εργατική αυτοδιαχείριση, εργατική διαχείριση παραγωγής-διανομής. Ετσι στον δυτικό «ελεύθερο κόσμο», ενώ έγιναν συγκεντρώσεις/συλλαλητήρια και εξυμνήθηκαν οι εξεγερμένοι Ούγγροι, οι κυβερνήσεις περιορίστηκαν σε φραστική καταδίκη και δεν επενέβησαν (η αμερικανική διαβεβαίωσε ότι δεν ενέκρινε «βίαιες αλλαγές» του ευρωπαϊκού χάρτη). Αλλωστε τις ίδιες ακριβώς ημέρες και οι Αγγλογάλλοι εισέβαλαν στην Αίγυπτο, προκειμένου να ανατρέψουν τον Νάσερ (εθνικοποίησε τη Διώρυγα του Σουέζ) και να σταθεροποιήσουν την αποικιοκρατία.
Πάντως, η ουγγρική επανάσταση, και κυρίως η βίαιη καταστολή της, συντάραξε τα δυτικά κομμουνιστικά κόμματα, διότι προκάλεσε στο εσωτερικό τους έντονη συζήτηση, κριτική αντιπαράθεση και τελικά εσωκομματική κρίση (πρώτες «ανανεωτικές φράξιες»).
* Η κ. Κατερίνα Τσέκου είναι διδάκτωρ του Τμήματος Ιστορίας του Ιονίου Πανεπιστημίου.