Το αεροπορικό δυστύχημα των Μαλαισιανών Αερογραμμών θα αποτελέσει θρυαλλίδα εξελίξεων στο ουκρανικό ζήτημα. Εν τοις πράγμασι διεθνοποιεί την εμφύλια σύγκρουση. Από την απώλεια της Κριμαίας και έπειτα, το ενδιαφέρον είχε στραφεί στα ανατολικά, όπου δημιουργήθηκε μία ζώνη ελέγχου από μη προσκείμενες στην κεντρική κυβέρνηση δυνάμεις.
Προϊόντος του χρόνου, επιβεβαιώθηκε ότι η Ρωσία δεν επιθυμούσε –παρά μόνο υπό ακραίες καταστάσεις- την άμεση στρατιωτική εμπλοκή της, ωστόσο, παρείχε πολυποίκιλη στήριξη στους αυτονομιστές. Απώτερος στόχος της δεν είναι ο περαιτέρω τεμαχισμός της Ουκρανίας, αλλά η κατοχύρωση των συμφερόντων των ρωσόφωνων πληθυσμών, που συγκεντρώνονται επί το πλείστον στα ανατολικά, και η ταυτόχρονη παράλυση, για να υπογραμμιστεί με τον πλέον ξεκάθαρο τρόπο ο καθοριστικός ρόλος της Ρωσίας στη σταθεροποίηση της γείτονος. Δημιουργώντας τετελεσμένα στην περιοχή, η Μόσχα προσδοκούσε πως η όποια διαπραγμάτευση ακολουθούσε θα γινόταν υπό ευνοϊκότερους για αυτήν και τους προστατευόμενους της όρους, καθώς και θα οδηγούσε στην ομοσπονδοποίηση της χώρας, προς όφελος των περιφερειών.
Στο σημείο που φαίνεται να έκανε λάθος υπολογισμούς ήταν στο μεγάλο κοινωνικό έρεισμα, που υποτίθεται ότι θα είχε η προσπάθεια απομάκρυνσης από την κεντρική κυβέρνηση. Αλλωστε, αν η δυναμική ήταν αντίστοιχη της Κριμαίας, θα προχωρούσαν σε απανωτά δημοψηφίσματα, τα αποτελέσματα των οποίων θα αξιοποιούνταν σε βάρος του Κιέβου. Φαίνεται, όμως, ότι σε μία δοκιμαζόμενη κοινωνία, όπου οι συνθήκες διαβίωσης απαιτούν στοιχειώδη εξομάλυνση, επήλθε κόπωση από τη συνεχή και αδιέξοδη ένταση.
Η Ουκρανία, από την πλευρά της, κατά τη μεταβατική διακυβέρνηση δεν λαμβανόταν σοβαρά υπόψη, και χρειαζόταν συνεχείς δόσεις νομιμοποίησης από τους δυτικούς της εταίρους. Οι οποίοι, εντούτοις, δεν επεδίωξαν να τη συνετίσουν προς μία εποικοδομητική κατεύθυνση, με επακόλουθο η μεν Ρωσία να χρησιμοποιήσει τις εξτρεμιστικές θέσεις που εκφράζονταν από κυβερνητικούς αξιωματούχους και ακραία στοιχεία που είχαν παρεισφρήσει στους κόλπους της, ως προκάλυμμα των ενεργειών της, οι δε στασιαστές της Ανατολής να παγιώσουν τον έλεγχό τους. Ο νέος Ουκρανός πρόεδρος κληρονόμησε μία σύνθετη πραγματικότητα. Από τη μία τα δεδομένα στην επικράτεια, όπου η μεν Κριμαία είχε απολεσθεί, οι ρωσόστροφοι είχαν ενισχύσει θεαματικά τις θέσεις τους, εγείροντας μαξιμαλιστικές διεκδικήσεις, και από τη άλλη η ραγδαία επιδείνωση της σχέσης με μία περιφερειακή υπερδύναμη, που κατά το δοκούν μπορούσε να ασκεί ασφυκτική πίεση (π.χ. τιμές φυσικού αερίου). Παράλληλα, ήταν υποχρεωμένος να επιχειρήσει να επιβάλει τον νόμο και την τάξη, ειδάλλως θα στιγματιζόταν ως ανεπαρκής από την αρχή της θητείας του. Πράγματι, χάρη στην αποφασιστικότητά του και τη συνδρομή, ειδικότερα των ΗΠΑ, κατάφερε μερικές νίκες στο πεδίο των μαχών, χωρίς να έχει στη διάθεσή του τα πιο αξιόμαχα στρατιωτικά σώματα ασφαλείας. Αυτό ανάγκασε τη Μόσχα να αυξήσει τον εξοπλισμό των αυτονομιστών, αν και γνώριζε ότι ορισμένες από αυτές τις ομάδες πιθανόν να μην τελούν υπό την απόλυτη επιρροή της. Ιστορικά, η τροφοδότηση στοιχείων, των οποίων οι προθέσεις συχνά υπερβαίνουν αυτές του προστάτη τους, η δε κατάρτιση και οι δυνατότητές τους είναι περιορισμένες, καθίσταται στη συνέχεια συνήθως προβληματική.
Διπλή ευθύνη
Η αεροπορική τραγωδία, και δη υπό την πίεση της διεθνούς κοινής γνώμης, αναμένεται να εξελιχθεί σε σημείο καμπής. Δύσκολα, πάντως, θα αποκλιμακώσει την κατάσταση, προκειμένου να δοθεί χρόνος σε νέο κύκλο συζητήσεων. Το momentum «δείχνει» τους αυτονομιστές ως υπεύθυνους, με την πλειοψηφία της διεθνούς κοινότητας να στοιχίζεται πίσω από αυτή την άποψη, και την ουκρανική ηγεσία ήδη να επιχειρεί να επενδύσει πολιτικά.
Το Κίεβο, πάντως, ελέγχεται, διότι προτίμησε να ρισκάρει την ασφάλεια των πτήσεων πολιτικής αεροπορίας πάνω από μια εμπόλεμη ζώνη, την οποία δεν έχει εξ ολοκλήρου κατοχυρωμένη. Η απόρριψη του αιτήματος για δημιουργία ζώνης απαγόρευσης πτήσεων και ενώ οι ενδείξεις των τελευταίων ημερών κατέτειναν στο ότι οι δυνάμεις στην ανατολική Ουκρανία είχαν αρχίσει να αποκτούν πιο εξεζητημένα και με μεγαλύτερη εμβέλεια αντιαεροπορικά, εξίσου χρεώνεται στην ουκρανική ηγεσία. Η τελευταία, υπό την αίσθηση ισχύος, αφού εσχάτως ενίσχυσε τις θέσεις της, αναγκάζοντας την άλλη πλευρά σε υποχωρήσεις (π.χ. αποχώρηση από Σλαβιάνσκ), θεώρησε ότι αυτή η πρόταση ήταν ένα κόλπο για να της δοθεί χρόνος ανασύνταξης και συνάμα δεν ήθελε να απολέσει τα οφέλη χρησιμοποίησης του ουκρανικού εναέριου χώρου. Σε αντίθετη περίπτωση, θα αποδεχόταν de facto την αδυναμία της να ασκήσει εξουσία σε μέρος της εδαφικής της επικράτειας.
Κατόπιν της αεροπορικής τραγωδίας, η ουκρανική κυβέρνηση προσβλέπει στην εντατικοποίηση των πιέσεων προς τη Ρωσία, ώστε να μετριαστεί η στήριξη προς τους αυτονομιστές, ευελπιστώντας στην αποδυνάμωσή τους, γεγονός που θα επιτρέψει την ανακατάληψη των προβληματικών περιοχών από τις ουκρανικές δυνάμεις. Ωστόσο, τέτοιες ενέργειες ενέχουν σοβαρές επιχειρησιακές δυσκολίες. Οσο θα πλησιάζουν σε Ντόνετσκ και Λουγκάνσκ, δύο κατεξοχήν αστικές και πυκνοκατοικημένες περιοχές, θα περιορίζονται οι επιθετικές δυνατότητες προκειμένου να μην πληγούν άμαχοι, κάτι που πιθανόν θα διαφοροποιούσε τη στάση της κοινής γνώμης, σε εσωτερικό και εξωτερικό. Μάλιστα, η φυσική τους εγγύτητα με τη Ρωσία καθιστά την ανάληψη δράσης επιλογή μεγάλου ρίσκου, με τις γραμμές τροφοδοσίας να εξακολουθούν να λειτουργούν αδιάλειπτα, προσδίδοντας ισχυρό στρατηγικό πλεονέκτημα στους αντικαθεστωτικούς.
Εγκλωβισμός
Το Κρεμλίνο έχει ακόμη μεγαλύτερες προκλήσεις να αντιμετωπίσει. Η δεσπόζουσα θέση του στον μετασοβιετικό χώρο κλυδωνίζεται λόγω της απώλειας του συνόλου της Ουκρανίας, ενώ η χρησιμοποίηση των ρωσόφωνων πληθυσμών προκαλεί αμυντικά αντανακλαστικά σε πολλές ηγεσίες, στους κόλπους των οποίων φιλοξενούνται. Η ενδυνάμωσή του στο διεθνές γίγνεσθαι εξαρτάται σε σημαντικό βαθμό από την υπευθυνότητα και την προβλεψιμότητά του, καθώς και την εξισορρόπηση των σχέσεων με τους δυτικούς του εταίρους. Μπορεί η Μόσχα να ρέπει προς αναθεωρητικές βλέψεις, ωστόσο, η ηγεσία της γνωρίζει τα όρια και τους περιορισμούς για την εκπλήρωση των στοχεύσεών της.
Στην κρίση της Ουκρανίας θα πρέπει να αναζητήσει διέξοδο στον διαφαινόμενο εγκλωβισμό της. Να επιλέξει αν θα εξακολουθήσει να στηρίζει τους αυτονομιστές, με σοβαρό το ενδεχόμενο επιβολής νέων κυρώσεων και ενώ οι προηγούμενες, παρότι χλιαρές, έχουν αρχίσει να την πλήττουν ή αν αποστασιοποιούμενη, αφήσει εκτεθειμένους τους στασιαστές, η επιβίωση των οποίων διατηρεί τα περιορισμένα ερείσματά της εντός της γειτονικής χώρας. Στο πρώτο σενάριο, σε κλίμα εντεινόμενης πόλωσης, οι συνέπειες για την ευπαθή και υφεσιακή ρωσική οικονομία δεν αποκλείεται να καταστούν κλιμακούμενα οδυνηρές. Στη δεύτερη εκδοχή, θα τεθεί αμείλικτα το ερώτημα για το κόστος της παρατεταμένης εμπλοκής, εφόσον η τελική έκβαση διαψεύσει τις προσδοκίες. Ή μήπως, δεδομένων των πολλαπλών μοχλών πίεσης και της τρωτότητας του Κιέβου, μία πιο συνετή, εκλεπτυσμένη, και ενδεδυμένη με αρχές πολιτικής αποδώσει καρπούς;
*Ο κ. Φίλης είναι διευθυντής ερευνών Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων