Μπορεί κάποιες διασημότητες με σκωτσέζικη καταγωγή να επιλέγουν Better Together (Καλύτερα Μαζί). Ισως όμως δεν συνδέει κανείς αυτούς τους καλλιτέχνες με τη Σκωτία, αφού η καταγωγή και η εντοπιότητα δεν αποτελούν το χαρακτηριστικότερο γνώρισμά τους: τι τη χρειάζεται άραγε τη σκωτσέζικη ταυτότητα η παγκόσμια Τζ. Κ. Ρόουλιγκ;
Στην «καθημερινή» Σκωτία τα πράγματα είναι κάπως διαφορετικά. Μεγάλο μέρος της καλλιτεχνικής κοινότητας φαίνεται να έλκεται από τη ριζοσπαστική ιδέα μιας καινούργιας αρχής. Κι αν οι δημοσκοπήσεις δείχνουν μέχρι τώρα σαφές προβάδισμα υπέρ της παραμονής στο Ηνωμένο Βασίλειο, υπάρχουν ακόμα αναποφάσιστοι.
Πάντως, το γεγονός του δημοψηφίσματος της 18ης Σεπτεμβρίου και τα όσα έρχονται στο φως κατά την προεκλογική αναμόχλευση αφήνουν μικρά περιθώρια αισιοδοξίας για το κοινό μέλλον. Ο βετεράνος της γερμανικής δημοσιογραφίας Τέο Ζόμερ υπενθύμιζε λίγες μέρες νωρίτερα, από τις σελίδες της έγκυρης Zeit, ότι, ενώ το ομοσπονδιακό μοντέλο κατάφερε να συγκεράσει μάλλον οριστικά αιώνιους εχθρούς όπως οι Βαυαροί και οι Πρώσοι, το κατά πολύ μακροβιότερο μοντέλο του Ηνωμένου Βασιλείου (αλλά και του Ισπανικού Βασιλείου, μιας και επίκειται και εκεί το δημοψήφισμα για την ανεξαρτησία της Καταλωνίας τον ερχόμενο Νοέμβριο) κλυδωνίζεται επικίνδυνα.
Το «φεντεραλιστικό μαξιλάρι» μοιάζει να απορροφά τους κραδασμούς, όπως λέει ο Ζόμερ, σε αντίθεση με τις χώρες που κυβερνώνται συγκεντρωτικά, με αποτέλεσμα «περιοχές και φυλές» να νιώθουν, ύστερα από αιώνες, ότι «δεν βρίσκονται σε καλά χέρια». Ακόμη πιο ανησυχητικό: η Μεγάλη Βρετανία δεν φαίνεται να παίρνει το ζήτημα στα σοβαρά, αν πιστέψουμε την έρευνα των Πανεπιστημίων του Κάρντιφ και του Εδιμβούργου (Guardian, 20/8): είτε «όχι» ψηφίσουν οι Σκωτσέζοι είτε «ναι», οι Αγγλοι είναι αποφασισμένοι να τηρήσουν σκληρή γραμμή απέναντί τους στα ζητήματα της διακυβέρνησης, των δαπανών κ.λπ. Τα πράγματα μπορούν να πάρουν άσχημη τροπή, όπως φοβάται η αγγλική εφημερίδα – ας σημειωθεί μονάχα ότι οι δήθεν υπερασπιστές των βρετανικών ιδεωδών, οι οπαδοί του ευρωσκεπτικιστικού UKIP του Νάιτζελ Φάρατζ, δεν φαίνεται να πολυστενοχωριούνται στην ιδέα μιας ανεξαρτητοποίησης των Σκωτσέζων.
Για όλα αυτά, ζητήσαμε την εκτίμηση του διάσημου συγγραφέα αστυνομικών μυθιστορημάτων Ιαν Ράνκιν (τα βιβλία του κυκλοφορούν στα ελληνικά από το «Μεταίχμιο») και του καταγόμενου από τη νήσο Lewis ποιητή και καθηγητή της Λογοτεχνίας Πίτερ Μακέι, που διδάσκει στο Πανεπιστήμιο St. Andrews.
Εχουμε κυβέρνηση αλλά όχι εξουσία
Του Ιαν Ράνκιν
Πολλοί άνθρωποι στη Σκωτία βρίσκονται σε σύγχυση και απελπισία εξαιτίας της πολιτικής αντιπαράθεσης που θα έχει ως κατάληξη το δημοψήφισμα. Μόλις πει κάτι ένας οικονομολόγος, έρχεται αμέσως ένας άλλος και λέει το αντίθετο. Το ίδιο συμβαίνει κι όταν μιλούν οι πολιτικοί. Στις εφημερίδες, στην ίδια σελίδα και την ίδια ημέρα, βρίσκει κανείς δύο τίτλους που εκφράζουν αντίθετες απόψεις. «Η Σκωτία θα Είναι Πολύ Πλουσιότερη μετά την Ανεξαρτησία» και «Η Σκωτία θα Είναι Πολύ Φτωχότερη μετά την Ανεξαρτησία». Δεν ξέρουμε ποιες στατιστικές και ποιες φωνές να πιστέψουμε. Μοιάζει σχεδόν σαν να βρισκόμαστε σε μια παράξενη εκδοχή του «η Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων» ή του «1984» του Τζορτζ Οργουελ. Το επάνω είναι κάτω και το κάτω είναι επάνω. Επιπλέον, πολλοί από εμάς αισθανόμαστε κόπωση. Αυτή η καμπάνια μοιάζει να βρίσκεται σε εξέλιξη από τότε που γεννήθηκε ο χρόνος. Οι εφημερίδες, τα τηλεοπτικά προγράμματα… γεμίζουν τον χρόνο μας με ολοένα και περισσότερη κάλυψη, μα η ομίχλη μοιάζει να μη διαλύεται ποτέ. Το επίπεδο του διαλόγου είναι απογοητευτικό, συχνά μοιάζει να μην είναι καλύτερος από έναν καβγά στην αυλή του σχολείου. Εκεί ακριβώς όπου χρειάζεται σαφήνεια, η σαφήνεια απουσιάζει. Οι Σκωτσέζοι νιώθουν πράγματι στέρηση των δικαιωμάτων τους στον βαθμό που αποφάσεις που λαμβάνονται από μια κυβέρνηση Συντηρητικών στο Λονδίνο αποτελούν συχνά κατάρα για μας στη Σκωτία. Στη χώρα μου υπάρχει το ανέκδοτο ότι η Σκωτία έχει περισσότερες αρκούδες πάντα (δύο στον ζωολογικό κήπο του Εδιμβούργου) από ό,τι Συντηρητικούς βουλευτές (μόνον έναν). Εν τω μεταξύ, ένα αναγεννημένο Λονδίνο απειλεί να καταστεί σχεδόν ανεξάρτητο κράτος, ένας μαγνήτης χρήματος, δύναμης και ταλέντου που αποστραγγίζει τους πόρους άλλων περιοχών του Ηνωμένου Βασιλείου. Επί του παρόντος η Σκωτία έχει μιαν αποκεντρωμένη κυβέρνηση, δεν έχει όμως εξουσία στη λήψη όλων των αποφάσεων. Με την ανεξαρτησία, θα έχει.
Τι θα ψηφίσω; Δεν θα σας πω. Νομίζω πως είναι ιδιωτική υπόθεση. Ξέρω όμως πώς θα ψήφιζαν οι ήρωες των βιβλίων μου. Ο Τζον Ρέμπους θα ψήφιζε Οχι – γιατί είναι εκ φύσεως συντηρητικός και φοβάται την αβεβαιότητα και την αλλαγή. Του αρέσει το status quo. Η συνάδελφός του Σίομπαν Κλαρκ θα ψήφιζε Ναι – γιατί είναι νεότερη, ιδεαλίστρια και έτοιμη να επιτρέψει στην ελπίδα να θριαμβεύσει επί της εμπειρίας.
Σύντομα θα ξέρουμε το αποτέλεσμα. Ανεξάρτητα από το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας, μένει ακόμη να γίνει γερό ψυχο-ψάξιμο και να ληφθούν πολλές θαρραλέες αποφάσεις.
Για την αγάπη της επανεκκίνησης
Του Πίτερ Μακέι
«Δούλεψε σαν να ζεις τις πρώτες ημέρες ενός καλύτερου έθνους». Αυτό το σλόγκαν είχε υιοθετηθεί από τον Αλασντερ Γκρέι, μυθιστοριογράφο, ζωγράφο, ποιητή στις αρχές της δεκαετίας του ’80, σε συνέχεια της αποτυχίας του πρώτου δημοψηφίσματος για την αυτονόμηση της Σκωτίας το 1979. Η (εθνικιστική) αφήγηση λέει ότι στις σκοτεινές πολιτικά μέρες του Θατσερισμού της δεκαετίας του ’80 ένας πολιτισμικός εθνικισμός ήρθε να καλύψει το κενό της ματαιωμένης πολιτικής αυτονόμησης. Οποιος και να είναι ο βαθμός αλήθειας όλων αυτών, όταν επαναλειτούργησε το Κοινοβούλιο της Σκωτίας κατέληξε να στεγάζεται σε ένα κτίριο στο οποίο το σλόγκαν του Γκρέι αναγραφόταν όχι μία, αλλά δύο φορές.
Ο Γκρέι είναι ένας από τους πολλούς δημοφιλείς καλλιτέχνες της Σκωτίας που εκδηλώθηκαν δημόσια υπέρ της ανεξαρτησίας. Στους κόλπους της ευρύτερης καλλιτεχνικής κοινότητας η ομάδα «Εθνική Κολεκτίβα» παρέχει ένα φόρουμ για πολλούς από όσους θα μπορούσαν να θεωρηθούν η επόμενη γενιά των Σκωτσέζων καλλιτεχνών. Στο μεταξύ, η ιστοσελίδα Bella Caledonia προσελκύει ένα ολόκληρο φάσμα καλλιτεχνών και δημοσιογράφων, από τον συγγραφέα Κέβιν Γουίλιαμσον του οποίου η εκδοτική εταιρεία Rebel Inc δημοσίευσε για πρώτη φορά Ιρβιγκ Γουέλς (σ.σ.: συγγραφέας του Trainspotting) μέχρι τον Πατ Κέιν του μουσικού γκρουπ Hue and Cry. Από την άλλη πλευρά, θα μπορούσαν να μετρηθούν σχεδόν στα δάχτυλα του ενός χεριού οι συγγραφείς, τραγουδιστές και καλλιτέχνες που υποστήριξαν δημόσια την καμπάνια Better Together (σ.σ.: «Καλύτερα Μαζί). Σίγουρα δεν υπάρχει ένδειξη συλλογικής καλλιτεχνικής έκφρασης υπέρ της ένωσης.
Γιατί αυτό; Νομίζω ότι ανάγεται στην αισιοδοξία του σλόγκαν του Γκρέι, την πεποίθηση ότι μπορείς να οραματιστείς μιαν αλλαγή και να την πραγματοποιήσεις. Σημαίνει ότι μπορεί να διαθέτεις την ικανότητα να διαμορφώνεις –και την ευθύνη της διαμόρφωσης– το πεπρωμένο σου: ότι οραματίζεσαι την αλλαγή ως διαδικασία δημιουργικής δουλειάς. Και οι δύο πλευρές της καμπάνιας επιχειρούν να παρουσιάσουν ένα θετικό μήνυμα – στο κάτω-κάτω δεν πρόκειται για μια καμπάνια του «Οχι» αλλά για μια καμπάνια του «Καλύτερα Μαζί». Αυτό όμως που προσφέρει το «Yes Scotland» (σ.σ.: Ναι στη Σκωτία) είναι η αλλαγή: μια διαφορετική χώρα που θα πρέπει κανείς να την οραματιστεί, να της δώσει σχήμα, να τη λαξεύσει. Και για τους ανθρώπους εκείνους που περνούν τη ζωή τους ολόκληρη οραματιζόμενοι, δίνοντας σχήμα στα πράγματα και λαξεύοντάς τα, δεν είναι και τίποτα τρομερό αυτή η σκέψη. (Αυτό δεν σημαίνει πως δεν υπάρχει πλήθος καλλιτεχνών που θα ψηφίσουν «όχι», αλλά ότι είναι δυσκολότερο να αναλυθεί η ικανότητα του κατεστημένου να οραματίζεται).
Για πολλούς Σκωτσέζους, το Ηνωμένο Βασίλειο είναι μια χώρα που τα συλλογικά αφηγήματά της πότε μαγεύουν και πότε προκαλούν σύγχυση, πότε αγκαλιάζουν και πότε αποξενώνουν. Και το Εδιμβούργο, πρωτεύουσα της Σκωτίας με το ζόρι, νιώθει ίσως πως η ιστορία του έχει πάντοτε γραφτεί ήδη εκ των προτέρων, και το παρόν του πνίγεται μέσα στο παρελθόν του. Το να αποκτήσει κανείς την αίσθηση ότι η αφήγηση ξεκινά πάλι απ’ την αρχή, ότι θα μπορούσε να υπάρξει ένα καλύτερο έθνος μέσα στο οποίο να ζει κανείς, να εργάζεται και να το οραματίζεται εκ νέου αποτελεί για πολλούς καλλιτέχνες όπως και για πολλούς ανθρώπους στη Σκωτία μια ευκαιρία στα τριακόσια χρόνια.
Το χρονικό της χαμένης ευκαιρίας για ανεξαρτησία το 1698
Του Θανάση Βασιλείου
Η πράξη ένωσης των βασιλείων Σκωτίας και Αγγλίας υπεγράφη την 1η Μαΐου 1707 και ετέθη ευθύς σε ισχύ. Το δημοψήφισμα, που θα οργανώσει το Κοινοβούλιο της Σκωτίας στις 18 Σεπτεμβρίου 2014, ύστερα από 307 χρόνια θα θέτει το ερώτημα: «Πρέπει η Σκωτία να είναι ανεξάρτητη χώρα;». Τι είχε λοιπόν συμβεί λίγα χρόνια πριν από το 1707;
Το σχέδιο Νταριέν: το πλέον φιλόδοξο εγχείρημα μερκαντιλιστικής πολιτικής και η ανεπιτυχούς, εντέλει, προσπάθεια του βασιλείου της Σκωτίας να καταστήσει το έθνος παγκόσμια εμπορική δύναμη με την ίδρυση της Νέας Καληδονίας στον Παναμά.
Το «φιάσκο Νταριέν» -και η πολυτάραχη ζωή του εμπνευστή του, Ουίλιαμ Πάτερσον- είναι χαρακτηριστικό ιστορικό επεισόδιο αφροσύνης της πρώιμης παγκοσμιοποίησης που γκρέμισε την ανεξαρτησία της Σκωτίας εξαιτίας της προσήλωσης σε έναν ανέφικτο στόχο. Η συνταγή γνωστή: πυρετός κέρδους, προπαγάνδα, μια εμπορική εταιρεία με στόχο την κατασκευή διώρυγας που θα ένωνε τον Ειρηνικό με τον Ατλαντικό Ωκεανό… αλλά σε λάθος θέση. Ολα κατέληξαν σε μαζική καταστροφή.
Η Σκωτία στο τέλος του 17ου αιώνα βρισκόταν σε κατάσταση οικονομικής κρίσης. Δεκαετίες πολέμου της Αγγλίας κατά της Ηπειρωτικής Ευρώπης, συνδυασμένες με κακές σοδειές και επταετή λιμό, οδήγησαν τους Σκωτσέζους από τα αγροτόσπιτα της υπαίθρου στην αθλιότητα των πόλεων: άρρωστοι, πλάνητες και άστεγοι, πέθαιναν από την πείνα στους δρόμους.
Εμπορική Εταιρεία Σκωτίας
Ο Σκωτσέζος οικονομικός τυχοδιώκτης Ουίλιαμ Πάτερσον, ιδρυτής της Τράπεζας της Αγγλίας, βρήκε τη λύση, επηρεασμένος από τις αφηγήσεις του Ουαλλού χειρουργού, τυχοδιώκτη και πειρατή, Λάιονελ Γουάφερ, στο ταξιδιωτικό του «A New Voyage and Description of the Isthmus of America» (1695). Εκεί ο Γουάφερ μιλούσε για τον παράδεισο του Νταριέν στον Ισθμό του Παναμά. Ο Πάτερσον κόμισε στο Εδιμβούργο το σχέδιο που θα μετέτρεπε τη Σκωτία σε κύριο διαμεσολαβητικό παράγοντα του εμπορίου σ’ ολόκληρο τον Ειρηνικό Ωκεανό, υποστηρίζοντας ότι το Νταριέν ήταν «η πόρτα των θαλασσών και το κλειδί του σύμπαντος».
Η ιδέα αποδείχθηκε δημοφιλής. Ομοθυμαδόν συστάθηκε η «Εταιρεία της Σκωτίας για το Εμπόριο με την Αφρική και τις Ινδίες»: ιδρύθηκε τον Ιούνιο του 1695 με πράξη του Κοινοβουλίου της Σκωτίας. Οι εμπνευστές εξασφάλισαν κεφάλαια από Σκωτσέζους, Αγγλους και Ολλανδούς εμπόρους. Ομως, την περιοχή διεκδικούσε η Ισπανία, και ο Γουλιέλμος της Αγγλίας δεν ήθελε αντιπαλότητα με τους Ισπανούς προκειμένου να είναι απερίσπαστος στη σύγκρουσή του με τη Γαλλία. Επιπλέον, ο βασιλιάς, για να προστατεύσει τα συμφέροντα των αγγλικών εμπορικών εταιρειών, απαγόρευσε κάθε επαφή με τους Σκωτσέζους αποίκους και ζήτησε να τραβηχτούν τα αγγλικά και τα ολλανδικά κεφάλαια από την Εταιρεία της Σκωτίας.
Οι εμπνευστές της επιχείρησης αγνόησαν αυτές τις δυσκολίες. Αγνόησαν επίσης την απειλή των Ισπανών της Νέας Γρανάδας, οι οποίοι είχαν ήδη έλεγχο τμήματος του Παναμά. Τέλος, αγνόησαν τις σελίδες του Γουάφερ για τις δυσκολίες αποικιακής εγκατάστασης στο Νταριέν.
Οι δύο αποστολές
Με τις αγγλικές αρχές να υπονομεύουν την επιχείρηση, ο Πάτερσον και οι συνεργάτες του στράφηκαν στους Σκωτσέζους που κατά χιλιάδες, πλούσιοι και φτωχοί, ήθελαν να γίνουν μέτοχοι. Μέσα σε έξι μήνες είχαν συγκεντρωθεί 400.000 λίρες για το σχέδιο Νταριέν.
Με την εταιρεία απαλλαγμένη από φόρους και με δικαίωμα μονοπωλιακής εκμετάλλευσης του εμπορίου με την Ασία, την Αφρική ή την Αμερική για τριάντα ένα χρόνια, απέπλευσαν πέντε πλοία της πρώτης αποικιακής-εμπορικής αποστολής από το λιμάνι του Λέιθ στις 4 Ιουλίου 1698 σε κατάσταση λαϊκής ευφορίας, υπό τις εντολές του καπετάνιου Ρόμπερτ Πένεκουικ. Μετέφεραν 1.200 εθελοντές – στρατιώτες, αγρότες, εμπόρους και γυναίκες.
Με σημερινούς όρους ήταν σαν ένα ταξίδι αποικισμού του Αρη. Οι πρωτοπόροι έφθασαν στο Νταριέν στις 30 Οκτωβρίου του 1698. Οι περισσότεροι πέθαναν από πείνα, κακουχίες και ελονοσία. Τα πρώτα έργα ήταν οι τάφοι για τους νεκρούς, στους οποίους περιλαμβανόταν και η σύζυγος του Πάτερσον. Ωστόσο, ονόμασαν την περιοχή Νέα Καληδονία, με πρωτεύουσα το Νέο Εδιμβούργο. Επτά μήνες αργότερα, οι επιζώντες, αποσκελετωμένοι και εξαντλημένοι από την ελονοσία, αποφάσισαν να εγκαταλείψουν το Νταριέν.
Δίχως να είναι γνωστή η αποτυχία της πρώτης αποστολής, πέντε επιπλέον πλοία απέπλευσαν από το Λέιθ τον Νοέμβριο του 1699 με πάνω από 1.300 ενθουσιώδεις αποίκους, που δεν είχαν ιδέα για τη μοίρα των πρώτων. Υστερα από πολιορκία των Ισπανών τον Απρίλιο του 1700, οι Σκωτσέζοι εξαντλημένοι εγκατέλειψαν οριστικά το Νταριέν. Μόνον ένα σκάφος επέστρεψε απ’ όσα είχαν αποπλεύσει, με λίγους επιζώντες. Η Σκωτία είχε καταβάλει ένα φοβερό τίμημα με πάνω από δύο χιλιάδες ζωές που χάθηκαν μαζί με τις 400.000 λίρες της επένδυσης – το ένα τέταρτο του σκωτσέζικου κεφαλαίου.
Η σκωτσέζικη οικονομία κατέρρευσε. Μετά την «καταστροφή του Νταριέν», το 1707, οι αγγλικές απειλές για πάγωμα του εμπορίου και της ελεύθερης διακίνησης από τα σύνορα Αγγλίας-Σκωτίας οδήγησαν στην υπογραφή της πράξης της ένωσης του 1707 μεταξύ των κυβερνήσεων των δύο κρατών. Το βασίλειο της Σκωτίας έπεσε, το Κοινοβούλιο της Σκωτίας διαλύθηκε και δημιουργήθηκε το βασίλειο της Μεγάλης Βρετανίας. Οι Σκωτσέζοι ακόμα πιστεύουν ότι ο ρόλος των Αγγλων στο σχέδιο Νταριέν ήταν σκόπιμος ώστε, με τη βέβαιη αποτυχία της όλης επιχείρησης, να αποδυναμωθεί η οικονομία της Σκωτίας και το βασίλειο να χάσει την ανεξαρτησία του.