Μπουένος Αϊρες, μέσα Ιουνίου – χειμώνας στη Λατινική Αμερική. Δεδομένης της κατάστασης στην Ελλάδα, όλοι με ρωτούν για τις πολιτικές εξελίξεις και νιώθουν έντονη ταύτιση με την ελληνική μοίρα. Στα βιβλιοπωλεία του Καγιάο που μένουν ανοιχτά μέχρι αργά το βράδυ κυριαρχούν στις προθήκες πονήματα του Πάμπλο Ιγκλέσιας, του χαρισματικού Ισπανού ηγέτη των Ποδέμος – συχνά με πρόλογο του Αλέξη Τσίπρα, όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά στο εξώφυλλο. Η ίδια η Αργεντινή ζει έντονα το τέλος της επεισοδιακής προεδρίας της Κριστίνα Φερνάντες, η οποία δηλώνει θιασώτης και θαυμάστρια αμφοτέρων των νέων Ευρωπαίων πολιτικών και του ριζοσπαστισμού τους.
Η αναμόχλευση
Το δικό μου όμως ταξίδι άπτεται της έρευνας σε σχέση με το δικτατορικό παρελθόν και τη μνήμη του στο σήμερα σε έναν τόπο που φέρει έντονα τα σημάδια και τις πληγές του. Μια χώρα που ζει εδώ και μία δεκαετία περίπου μια αναμόχλευση του τραυματικού της παρελθόντος – σχεδόν συγχρονική με την οικονομική κρίση που τη μαστίζει από το 2001 και έπειτα. Οπως και στη χώρα μας, αλλά και την Ισπανία και την Πορτογαλία μετά το 2010, έτσι και εκεί η κρίση έβγαλε στην επιφάνεια όχι μόνο ζητήματα πολιτικής αντιπροσώπευσης και φαινόμενα διαφθοράς αλλά και διαχείρισης του δύσκολου παρελθόντος στο παρόν.
Η αργεντίνικη δικτατορία (1977-83), ένα εξαιρετικά σκληρό καθεστώς που άσκησε υψηλότατα επίπεδα βίας σε ευρύτατα κομμάτια του πληθυσμού που θεωρήθηκαν ύποπτα, θεσμοποίησε όσο λίγοι τα βασανιστήρια και τις ομαδικές εκκαθαρίσεις των πολιτικών αντιπάλων. Μετά την πτώση της δικτατορίας –εν πολλοίς οφειλόμενη στον καταστροφικό πόλεμο των νήσων Μαλβίνας (ευρύτερα γνωστών ως Φόκλαντ), πράγμα που φέρνει στον νου τις πτώσεις της ελληνικής και της πορτογαλικής δικτατορίας, πάντα για λόγους που άπτονταν συγκρούσεων εκτός των στενών εθνικών συνόρων– έγινε μια διαχείριση της δημοκρατικής μετάβασης με κάποιες δίκες των πρωταιτίων. Παρ’ όλα αυτά το εξαιρετικά ενδιαφέρον με την αργεντίνικη περίπτωση, που έδωσε έναυσμα και για παρόμοιες δίκες σε άλλες λατινοαμερικανικές χώρες με πρόσφατο αυταρχικό παρελθόν και υψηλά επίπεδα παραβίασης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όπως η Χιλή, είναι πως από το 2005 και μετά ξανάρχισαν οι δίκες – όχι απλά των υψηλά ιστάμενων, αλλά και των χαμηλόβαθμων, των δεσμοφυλάκων, των βασανιστών.
Σε σχέση με τη μνήμη των βασανιστηρίων, εγκαινιάστηκε τις μέρες που ήμουν εκεί η μετατροπή της ξακουστής ESMA, του τόπου εκπαίδευσης ναυτικών δοκίμων και φριχτών «ανακρίσεων», στις παρυφές της πόλης, σε χώρο μνήμης πλέον (και όχι μουσείο, όπως διευκρινίζουν με νόημα οι ντόπιοι). Για άλλη μια φορά ένιωσα αυτή την αίσθηση του επείγοντος που υπάρχει σε αυτή τη χώρα που αντιμετωπίζει κατάματα πλέον το παρελθόν, δεν το αψηφά ούτε το ξορκίζει, αλλά το δουλεύει συστηματικά. Η ESMA –που μέχρι πριν από λίγο καιρό υπόκεινταν σε ισχυρούς περιορισμούς εξαιτίας των δικών που συνεχίζονται και του γεγονότος πως αποτελεί πειστήριο που δεν πρέπει να παραποιηθεί– είναι ένας τόπος με εξαιρετικά δυσάρεστη ενέργεια. Η ξενάγηση διαρκεί 2,5 ώρες με γκρουπ και είναι ένα πανόραμα της δικτατορίας, των μεθόδων βασανισμού, της μνήμης των επιζώντων. Με εξαιρετικό μουσειολογικό τρόπο που επιτρέπει την ενσυναίσθηση του επισκέπτη, χωρίς να ωραιοποιεί ή να δραματοποιεί, το μουσείο βασίζεται κυρίως σε ένα χώρο που παραμένει γυμνός με τη μόνη προσθήκη από επεξηγηματικές καρτέλες. Ενίοτε ξεπηδάει κάποιος προτζέκτορας με τις καταθέσεις βασανισθέντων στις δίκες της χούντας του ’80 και του τώρα, αναμειγνύοντας το παρόν με το παρελθόν.
«Εχεις αμφιβολίες για το ποιος είσαι;»
Το μεγάλο ζήτημα που συζητούνταν τις μέρες που ήμουν στο Μπουένος Αϊρες αφορούσε ακριβώς αυτή την περίοδο και ένα χαρακτηριστικό αργεντίνικο φαινόμενο που σχετιζόταν με τον χώρο της ESMA κατά τη διάρκεια της δικτατορίας. Συγκεκριμένα, ένας μεγάλος αριθμός γυναικών με αντικαθεστωτική δράση, που συνελήφθησαν κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης τους, βασανίστηκε, αφέθηκε να γεννήσει και θανατώθηκε αμέσως μετά. Τα περίπου 500 ορφανά παιδιά που προέκυψαν από αυτή την ασύλληπτη διαδικασία δόθηκαν για υιοθεσία σε άτεκνα ζευγάρια, ως επί το πλείστον στρατιωτικών ή αστυνομικών, που ενίοτε ήταν οι ίδιοι οι δολοφόνοι.
Αυτή η πρακτική –που εν μέρει οφειλόταν στον έντονο καθολικισμό των δικτατόρων– απασχόλησε έντονα την αργεντίνικη κοινωνία από τη στιγμή που κάποια από αυτά τα παιδιά άρχισαν να ανακαλύπτουν την πραγματική τους ταυτότητα τα τελευταία χρόνια. Η τηλεοπτική σειρά μεγάλης τηλεθέασης «Εσύ πού πας;» πραγματεύεται ακριβώς αυτό το θέμα, παρακολουθώντας πραγματικές ιστορίες παιδιών και τη διαχείριση της αλήθειας εκ μέρους τους. Παντού στο Μπουένος Αϊρες υπάρχουν ταμπέλες με την ένδειξη «Εχεις αμφιβολίες για το ποιος είσαι; Κάνε το τεστ DNA». Από την άλλη, στο μυθιστόρημα «Το σπίτι των κουνελιών» της Laura Alcoba, το οποίο έγινε best seller, πρωταγωνιστεί ένα κορίτσι που ανακαλύπτει την πραγματική ταυτότητά του και κατηγορεί παραδόξως τους ίδιους τους σκοτωμένους βιολογικούς γονείς του για αμέλεια, λόγω της συμμετοχής τους στους επαναστάτες montoneros. Η αναζήτηση της «κανονικότητας» από παιδιά ριζοσπαστικοποιημένων γονιών τη δεκαετία του ’70 είναι μια σταθερά και απαντά συχνά στη βιβλιογραφία, από τη λογοτεχνία ώς τις αυτοβιογραφούμενες Βιρζινί Λινάρ και Αννα Νέγκρι· όμως το εντυπωσιακό στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι πως η κατηγορία του «προδομένου παιδιού» εκτοξεύεται, παρά το φριχτό τέλος των γονιών.
Η Εστέλα ντε Καρλότο
Ολη αυτή η συζήτηση εντάθηκε όταν προκλήθηκε μεγάλος ντόρος γύρω από τον εγγονό της Εστέλα ντε Καρλότο – της εμβληματικής ιδρύτριας της οργάνωσης για την αναζήτηση κλεμμένων παιδιών «Γιαγιάδες της Πλάθα Ντος ντε Μάιο», της πλατείας που βρίσκεται ακριβώς μπροστά στο προεδρικό μέγαρο. Η Καρλότο είχε γίνει ευρύτερα γνωστή λόγω των άοκνων προσπαθειών της για την ανεύρεση χαμένων παιδιών, αλλά η ίδια δεν είχε ευτυχήσει έως τώρα να βρει το δικό της εγγόνι. Η ίδια είχε χάσει την ακτιβίστρια και τριών μηνών έγκυο κόρη της Λάουρα στο πλαίσιο της κρατικής τρομοκρατίας, όπως ονομάζεται χαρακτηριστικά η καταστολή της περιόδου της δικτατορίας· η Λάουρα αφέθηκε να γεννήσει και μετά εκτελέστηκε. Ο εγγονός, Ιγνάσιο Ουρμπάν, ο οποίος έκανε τυχαία το τεστ DNA όπου διασταυρώθηκε η ταύτιση με τη γιαγιά του, είχε υιοθετηθεί από μια οικογένεια χωρικών στην περιοχή της Λα Πλάτα. Ο ίδιος λέει πως έκανε το τεστ εξαιτίας ενός προαισθήματος, αλλά σύμφωνα με μαρτυρίες υπήρξε παρότρυνση ενός γείτονα που προφανώς του δημιούργησε υπόνοιες. Οπως και πολλά άλλα παιδιά που ανακάλυψαν την πραγματική τους ταυτότητα o Ιγνάσιο –που πλέον ονομάζεται Γκουίντο όπως ήθελε η μαμά του, Λάουρα– εμφανίστηκε εξαιρετικά παγωμένος και καχύποπτος με την πανευτυχή γιαγιά του, η οποία δήλωνε πως θέλει μεγάλη υπομονή και χρόνο η οικοδόμηση εμπιστοσύνης.
Η ιστορία ήταν γνωστή εδώ και κάποιους μήνες. Ομως τον καιρό που βρέθηκα στο Μπουένος Αϊρες ο πάγος είχε πλέον σπάσει και ο Γκουίντο και η Εστέλα είχαν αρχίσει να κάνουν της πρώτες τους κοινές εμφανίσεις και να δίνουν συνεντεύξεις. Οπως μου είπαν διάφοροι Αργεντίνοι, όλο το έθνος έκλαιγε με αυτή την ιστορία. Γιατί δεν είναι μια απλή ιστορία εντοπισμού ενός χαμένου αγαπημένου προσώπου, ένα reality show με αέρα 70s, τύπου «Αλάτι και Πιπέρι», της τόσο δημοφιλούς εκπομπής της δικής μας τηλεόρασης κατά τη διάρκεια της χούντας – αλλά με το επιστέγασμα μιας πολυετούς, επίπονης αναζήτησης της αλήθειας· μόλις εκείνη τη μέρα είχε καταδικαστεί ένα ζευγάρι ηλικιωμένων για την παράνομη υιοθεσία ενός παιδιού την περίοδο της χούντας, όπως και ο γιατρός που πιστοποίησε ψευδώς την πατρότητά τους. Και όντως, όπου και αν γυρνούσα έβλεπα φωτογραφίες της Καρλότο με το 36χρονο πλέον εγγόνι της – ακόμα και σε λεωφορεία της γραμμής που διαφήμιζαν μια συλλογή με συνεντεύξεις τους που μόλις θα κυκλοφορούσε.
Προσπάθησα μανιωδώς να συναντήσω την τρομερή αυτή γυναίκα. Πήγα στην έδρα των γιαγιάδων στο κέντρο της πόλης, που στεγάζονται κατά ανατριχιαστική σύμπτωση ακριβώς δίπλα σε ένα γκαράζ όπου γίνονταν βασανιστήρια και το οποίο έχει μετατραπεί σήμερα σε τόπο μνήμης. Οι εξυπηρετικότατες κοπέλες που δούλευαν εκεί μου έδωσαν μπόλικο υλικό με συνεντεύξεις, ανάλυση των ιατροδικαστικών μεθόδων που χρησιμοποιούνται για τις ταυτίσεις και ατελείωτα πρακτικά δικών. Μου μίλησαν με πάθος για τη δουλειά της οργάνωσης, αλλά το ραντεβού με την Καρλότο δεν μπόρεσα να το κλείσω παρότι διασταυρωθήκαμε για μερικά δευτερόλεπτα στο στενόμακρο διάδρομο. Το γεγονός των ημερών την είχε κάνει πασίγνωστη και δημοσιογράφοι από όλο τον κόσμο στοιβάζονταν για να της μιλήσουν – έπρεπε λοιπόν να περιμένω πολλές μέρες για να χωρέσω στην πυκνή ατζέντα της, πράγμα αδύνατο.
Η πανάκριβη «συνομιλία» του Περόν με τον «διάδοχό» του
Παρά την απογοήτευσή μου για τη ματαιωμένη συνέντευξη, βρέθηκα στο νέο σημείο στο Μπουένος Αϊρες για το οποίο μιλάνε όλοι – ένα πολιτισμικό κέντρο στη θέση του παλιού ταχυδρομείου στο κέντρο της πόλης. Ενα μουσείο-γίγας αφιερωμένο στον Νέστορα Κίρχνερ, τον νεκρό ηγέτη, σύζυγο της σημερινής προέδρου Κριστίνα Φερνάντες και μάγο του λαϊκισμού, ενός φαινομένου με βαθιές ρίζες στην εν λόγω χώρα από την εποχή του Χουάν Περόν. Ο Κίρχνερ, πολιτικός διάδοχος του περονισμού, πέρα από εξαιρετικά δημοφιλής, αποδείχτηκε και πολύ πεισματάρης όσον αφορά το δύσκολο κομμάτι της διαχείρισης της απωθημένης μνήμης της δικτατορίας. Δεν είναι τυχαίο πως στο κέντρο του κτιρίου δεσπόζει μια υπερμεγέθης φωτογραφία-σύμβολο του ηγέτη να επιβλέπει την αποκαθήλωση των κάδρων με τα πορτρέτα του Βιδέλα και των άλλων δικτατόρων από τη Σχολή Αξιωματικών. Μία από τις 51 αίθουσες φέρει τον τίτλο «Η εμπειρία του Νέστορος Κίρχνερ» και είναι αφιερωμένη στον ίδιο και το όραμά του. Τέλος, κυριαρχεί ένας γιγάντιος συναυλιακός χώρος με τη μορφή γαλάζιας φάλαινας, χωρητικότητας 2 χιλιάδων ατόμων, που καταλαμβάνει το μεγαλύτερο κομμάτι του μουσείου. Η ιδέα είναι να λειτουργήσει το κέντρο όχι απλά ως ο μεγαλύτερος πολιτιστικός πολυχώρος σε ολόκληρη τη Λατινική Αμερική, αλλά και ως παρακαταθήκη του ηγετικού ρόλου των Κίρχνερ και ως πυλώνας για το μέλλον.
Σε μια χώρα που αρέσκεται στην προσωπολατρία –αυτόν τον καιρό ετοιμάζεται και ένας υπερμεγέθης ανδριάντας του Περόν που θα τοποθετηθεί σε σημείο που θα «συνομιλεί» με τον «διάδοχό» του– δεν κάνει μεγάλη εντύπωση ο προσωποκεντρικός χαρακτήρας του μουσείου. Και αυτό παρά το γεγονός πως όλοι συζητάνε για το ότι η συγκεκριμένη σύλληψη κόστισε ένα ιλιγγιώδες ποσό για τα δεδομένα μιας χώρας που ακόμα μαστίζεται από τεράστιο πληθωρισμό και ελλείμματα. Κάποιοι λένε πως η αναμόχλευση του παρελθόντος και η όλη οικοδόμηση ενός μεγαλειώδους μέλλοντος αποτελεί ακριβώς ένα τέχνασμα για να αποσπάται η προσοχή από το παρόν. Οπως και να έχει πάντως, η ένταση με την οποία διαπλέκονται η μνήμη της βίας της στρατιωτικής δικτατορίας, η πρόσφατη εμπειρία της οικονομικής κατάρρευσης και η μετέωρη πορεία προς τα εμπρός, που συμπυκνώνονται ιδανικά στην ιστορία των κλεμμένων παιδιών, είναι εντυπωσιακή.
* Ο κ. Κωστής Κορνέτης διδάσκει Σύγχρονη Ιστορία στο Κέντρο Ευρωπαϊκών και Μεσογειακών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης