Η προσφυγική κρίση θα αποτελέσει θρυαλλίδα εξελίξεων για την Ευρώπη. Ποιος όμως ο ρόλος Τουρκίας και Ρωσίας, κατά πόσο προτίθενται να συμπράξουν με την Ε.Ε. και πώς αντιμετωπίζει η τελευταία το φαινόμενο;
Η μεν Τουρκία βλέπει στο προσφυγικό/μεταναστευτικό ευκαιρία για να «διορθώσει» τις αποτυχημένες πολιτικές της σε διάφορα μέτωπα. Ασφαλώς η παρουσία 2,5 εκατ. Σύρων στην επικράτειά της, και δη με άτακτο τρόπο, συνεπάγεται υψηλό δημοσιονομικό κόστος, προκαλεί ζητήματα ασφαλείας και έχει κοινωνικές προεκτάσεις. Από εκεί και πέρα, αντιλαμβανόμενη τις διαστάσεις του προβλήματος για την Ευρώπη, επιχειρεί να αξιοποιήσει τη συγκυρία προς όφελός της. Αποδεδειγμένα δεν επιθυμεί να ελέγξει την κατάσταση στον βαθμό που το επιδιώκουν οι Βρυξέλλες, αντιθέτως επιτρέπει να αθροίζονται στις ροές και πολίτες που δεν δικαιούνται άσυλο, που καταφθάνουν στη γειτονική χώρα με χαρακτηριστική ευκολία –χωρίς καθεστώς βίζας και φθηνά– πριν συνεχίσουν το ταξίδι προς την Ευρώπη.
Παραμένει ερώτημα αν η επικείμενη αποστολή του ΝΑΤΟ συμμορφώσει την Αγκυρα με τα συμφωνηθέντα με την Ε.Ε., στη λογική ότι οι κινήσεις και οι ολιγωρίες της θα εντοπίζονται από ένα θεσμό, τον οποίο έχει ανάγκη για την προώθηση των συμφερόντων της στη Μέση Ανατολή και σε κάθε περίπτωση δεν θα μπορεί με την ίδια ευκολία να χρεώνει την αναποτελεσματικότητά της στην αδυναμία συνεννόησης με τον Frontex.
Βέβαια αυτό που ενδιαφέρει δεν είναι η αρνητική «έκθεση» της Τουρκίας, αλλά η ουσιαστική συμβολή της στη διαχείριση του προβλήματος. Από την άλλη, η παρουσία του ΝΑΤΟ στο Αιγαίο τής δίνει την ευκαιρία να προβάλει τις διεκδικήσεις της, προσδοκώντας πως είτε οι βλέψεις της θα κριθούν δευτερευούσης σημασίας μπροστά στην ανάγκη τάχιστης ανάσχεσης των ροών, είτε θα νομιμοποιηθούν μέσα από τα επιχειρησιακά σχέδια (εξ ου και η παρούσα δυστοκία). Προσβλέπει δε και προσφέρει ως δέλεαρ την ανάμειξη του ΝΑΤΟ στη Συρία, με κύριο επιχείρημα τη ρωσική υπερδραστηριοποίηση, την οποία εμφανώς δεν μπορεί να διαχειριστεί μόνη της.
Η δε Ρωσία κατηγορείται ότι με τις αεροπορικές της επιδρομές παράγει ορδές προσφύγων, καθώς επιχειρεί σε βάρος αντιπολιτευόμενων δυνάμεων αλλά και άμαχου πληθυσμού. Επίσης, της χρεώνεται ότι φλερτάρει, αν όχι συνεπικουρεί, καθεστώτα (π.χ. Ουγγαρία) που τηρούν σκληρή και αντιπαραγωγική στάση, ώστε να επιτείνει τον διχασμό στο εσωτερικό της Ενωσης. Η εξαιρετικά δύσκολη κατάσταση της ρωσικής οικονομίας και η «πληγή» της Ουκρανίας δεν φαίνεται αυτή τη στιγμή να κάμπτουν το Κρεμλίνο, που αντιθέτως δείχνει πεισμωμένο από τις δυσχέρειες, μέρος των οποίων αποδίδει στην πολιτική της Δύσης (κυρώσεις). H Μόσχα, ωστόσο, δεν μπορεί παρά να προσδοκά σε σταδιακή αποκατάσταση τουλάχιστον με τους Ευρωπαίους εταίρους της, μεταξύ άλλων, για να μη βρεθεί προ εκπλήξεων με τη δραστηριοποίηση του ΝΑΤΟ σε ζώνες ειδικών συμφερόντων, με άδηλα, πάντως, την έκβαση και το χρονοδιάγραμμα.
Η Ευρώπη αυτή τη στιγμή κινείται σε λάθος κατεύθυνση, λαμβάνοντας ημίμετρα σε κατάσταση πανικού. Γνωρίζει, επί παραδείγματι, ότι δεν μπορεί να προσφέρει στην Αγκυρα τα πολιτικά ανταλλάγματα, που είναι ικανά να μεταστρέψουν συνολικά την τουρκική στάση. Επίσης, κάνει τα στραβά μάτια στις επιχειρήσεις εναντίον των Κούρδων στη Ν.Α. Τουρκία. Συνάμα, δυσκολεύεται να ζητήσει την αλλαγή εκ μέρους της Τουρκίας στον προσδιορισμό του καθεστώτος πρόσφυγα με συγκεκριμένα δικαιώματα/πρόνοιες. Εστιάζει στην πάση θυσία αναχαίτιση των ρευμάτων, όμως δεν δημιουργεί ανοιχτούς και ασφαλείς διαδρόμους, δεν στηρίζει επαρκώς Λίβανο και Ιορδανία και δεν ασκεί αποτελεσματική πίεση σε τρίτες χώρες για μεγαλύτερη «γενναιοδωρία» στην απορρόφηση προσφύγων. Αντί να ενισχύσει το mandate του Frontex, προσκαλεί το ΝΑΤΟ, ρισκάροντας –πέρα από τις επιπλοκές στα ελληνοτουρκικά- τη στρατιωτικοποίηση του προσφυγικού αλλά και την ενεργοποίηση των αντανακλαστικών της Μόσχας, ενώ η συνδρομή της στη διευθέτηση των κρίσεων (ακόμη και τις ροές) είναι καθοριστική. Επίσης, η Ενωση αδυνατεί να πείσει καθοριστικά τις χώρες προέλευσης των μεταναστών να τους δεχθούν πίσω με διαδικασίες εξπρές και μαζικά, καθιστώντας και εδώ την Τουρκία κομβικό παίκτη στην εξίσωση ως ενδιάμεσο για τον επαναπατρισμό τους.
* Ο δρ Κων. Φίλης είναι διευθυντής Ερευνών Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων.