Το 1955 περίπου 13 τροπικές καταιγίδες χτύπησαν τον Ατλαντικό Ωκεανό και μια από αυτές το υπερωκεάνιο «Independence». «Για τρεις μέρες δεν μπορούσα να βγω από την καμπίνα», θυμάται η Ρίτα Πιπινοπούλου – Πανουργιά η οποία ταξίδευε τότε, ως νεαρή υπότροφος του Ιδρύματος Fulbright, με προορισμό την Αμερική. «Μου έλεγαν οι κοπέλες που ήμασταν μαζί, “Ρίτα μη βγεις έξω, τα κύματα είναι τόσο ψηλά όσο ο Λυκαβηττός”. Ευτυχώς σταθήκαμε τυχεροί», συνεχίζει και πράγματι έπειτα από εννέα μέρες στο υπερωκεάνιο «Independence» η αποστολή των Ελλήνων υποτρόφων έφτασε στη Νέα Υόρκη στις 12 Σεπτεμβρίου 1955.
Το κορίτσι από τη Λάρισα που ταξίδεψε μόνο του ένα ολόκληρο βράδυ με το τρένο για να προλάβει τις εξετάσεις του Ιδρύματος στην Αθήνα πέρασε ένα χρόνο στο πανεπιστήμιο του Κάνσας, σπουδάζοντας δημοσιογραφία και μαζεύοντας πολύτιμες εμπειρίες από τα ταξίδια της σε πόλεις της Αμερικής. «Το Fulbright μου άνοιξε τους ορίζοντες. Ολη μου η ζωή ταυτίστηκε με το ίδρυμα κατά κάποιον τρόπο», λέει στην «Κ».
Αργότερα εργάστηκε στο Fulbright στην Ελλάδα από το 1963 μέχρι το 1974, με ένα καταναγκαστικό διάλειμμα εξαιτίας της σύλληψής της κατά τη διάρκεια της δικτατορίας. «Οι Αμερικανοί συνάδελφοι μου έγραφαν σε σπαστά ελληνικά μηνύματα συμπαράστασης.
Ο ίδιος ο γερουσιαστής Φούλμπραϊτ προσπαθούσε για την απελευθέρωσή μου» λέει και μας δείχνει μια μικρή τακτοποιημένη στοίβα με μηνύματα. Η άρνησή της να συνεργαστεί με τους δικτάτορες την οδήγησαν στις φυλακές της ΕΑΤ – ΕΣΑ και αργότερα στην εξορία, στα Κύθηρα. «Γνώρισα τον γερουσιαστή στην επέτειο των 30 χρόνων του Ιδρύματος. Ηταν πραγματικός φιλέλληνας», σημειώνει.
Σταθερότητα, εξωστρέφεια
«Η σταθερότητα και η αξιοπιστία. Οτι το Ιδρυμα δεν έπαψε να λειτουργεί ούτε μία μέρα. Δεν υπήρχε χρονιά που να μη δόθηκαν υποτροφίες. Ακόμη και στις δύσκολες μέρες», λέει στην «Κ» η γενική διευθύντρια του Ιδρύματος Fulbright στην Αθήνα Αρτεμις Ζενέτου, απαντώντας στην ερώτηση για τα σημαντικότερα επιτεύγματα του ελληνικού προγράμματος. Στην κεντρική αίθουσα του γραφείου βλέπουμε μαζί τις εκδόσεις του Ιδρύματος, παλιά και νέα προγράμματα υποτροφιών και το βλέμμα μου τραβάει ένα φωτογραφικό λεύκωμα για το νησί όπου έζησε την περιπέτεια της εξορίας η κ. Πανουργιά, τα Κύθηρα. «Η υπότροφός μας Κριστίνα Ουίλιαμσον πέρασε εκεί ένα χρόνο φωτογραφίζοντας. Εκείνη το επέλεξε για να καταγράψει τη ζωή όσων δεν εγκατέλειψαν το νησί», εξηγεί η κ. Ζενέτου και μας δείχνει εικόνες της Ουίλιαμσον στους τοίχους του γραφείου. Η καλλιτέχνις, όπως και άλλοι «Fulbrighters», συμμετέχουν στην πρωτοβουλία «Art Supports Education» του ελληνικού προγράμματος, όπου τα έργα πωλούνται σε προσιτές τιμές σε όσους θέλουν να κάνουν μια δωρεά και να αποκτήσουν ένα έργο τέχνης.
Ξεφυλλίζοντας την έκδοση με τα ιστορικά αρχεία του Ιδρύματος Fulbright στην Αθήνα και βλέποντας τα ονόματα διακεκριμένων υποτρόφων, από τον Ουμπέρτο Εκο και τον Χαβιέ Σολάνα μέχρι τον Κάρολο Κουν και τον Γιώργιο Σεφέρη, συζητούμε για τη διεύρυνση των συνεργασιών του ιδρύματος με ελληνικά και αμερικανικά εκπαιδευτικά ιδρύματα και το ενδιαφέρον των Αμερικανών υποτρόφων για τη σύγχρονη Ελλάδα παράλληλα με τις κλασικές και ανθρωπιστικές σπουδές. «Μια χώρα μπορεί να την κρίνει κανείς από τον τρόπο που επενδύει στην εκπαίδευση και την παιδεία», υπογραμμίζει η κ. Ζενέτου.
Από την ίδρυσή του, το ελληνικό πρόγραμμα έχει δώσει περισσότερες από 5.000 υποτροφίες σε Ελληνες και Αμερικανούς φοιτητές, εκπαιδευτικούς, καλλιτέχνες και ερευνητές. Την τελευταία δεκαετία ανέπτυξε επίσης ενδιαφέροντα προγράμματα, όπως το «Train the trainers» που βασίζεται στον διαμοιρασμό της γνώσης που αποκτούν οι υπότροφοι και από εκπαιδευόμενοι γίνονται εκπαιδευτές, τη συνεργασία με το Μουσείο Μπενάκη, επισκέψεις Αμερικανών εκπαιδευτικών πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης για να γνωρίσουν την Ελλάδα και τον ελληνικό πολιτισμό, συνεργασίες με την Τουρκία και τα Βαλκάνια, αλλά και πιο σύντομα σε διάρκεια προγράμματα που απευθύνονται σε υποψήφιους διδάκτορες και πανεπιστημιακούς. «Δεν υπάρχει στιγμή αδράνειας, δεν εφησυχάζουμε. Πάντα κοιτάζουμε πώς μπορούμε να είμαστε επίκαιροι και να ανταποκρινόμαστε στις ανάγκες της εποχής», σημειώνει η κ. Ζενέτου και τονίζει ότι ακόμη και μέσα στα χρόνια της οικονομικής κρίσης οι υποτροφίες του προγράμματος δεν ήταν ποτέ λιγότερες από 50 κάθε χρόνο.
Μιλώντας για την οικονομική κρίση στο γραφείο του διευθυντή της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών και μέλους του Δ.Σ. του Ιδρύματος στην Αθήνα, δρος Τζέιμς Ράιτ, ο καθηγητής μας λέει για ακόμη ένα μέιλ που έλαβε με σκέψεις του αμερικανικού Κογκρέσου να περιορίσει τη χρηματοδότηση του προγράμματος ανταλλαγών, η οποία υποστηρίζεται επίσης από δωρεές ιδιωτών.
Η αξία του προγράμματος
«Κάθε φορά που έρχεται ένα τέτοιο μέιλ χιλιάδες υπότροφοι σε όλο τον κόσμο ενεργοποιούνται, στέλνουν μηνύματα και πιέζουν για τη χρηματοδότηση του προγράμματος, διότι είναι σημαντικό να διατηρούνται οι πολιτισμικοί και οικονομικοί δεσμοί της Αμερικής με τον υπόλοιπο κόσμο», τονίζει και επισημαίνει ότι συνήθως οι κυβερνητικοί αξιωματούχοι αντιλαμβάνονται γρήγορα την αξία του υπερατλαντικού προγράμματος.
Μια υποτροφία Fulbright έφερε τον ίδιο και την οικογένειά του στην Αθήνα το 1985, όντας ήδη στη βαθμίδα του αναπληρωτή καθηγητή στο κολέγιο Bryn Mawr. Αν και είχε εμπειρία στην ελληνική γη από τα ερευνητικά ταξίδια που έκανε στο παρελθόν, ήταν η πρώτη φορά για τον δρα Τζέιμς Ράιτ να γνωρίσει σε βάθος τον ελληνικό τρόπο ζωής και να ισχυροποιήσει τους δεσμούς του με τους Ελληνες συναδέλφους του. «Ισως να μη γινόμουν ποτέ διευθυντής στην Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών αν δεν έμενα τότε στην Ελλάδα. Θυμάμαι ότι εκείνη τη χρονιά έδωσα και την πρώτη μου επιστημονική διάλεξη στα ελληνικά. Η έρευνα που ολοκλήρωσα τότε (σ.σ. στον αρχαιολογικό χώρο της Νεμέας) συνέβαλε στην αναβάθμισή μου στη βαθμίδα του μόνιμου καθηγητή», υπογραμμίζει ο κ. Ράιτ. Ως εκ τούτου, δεν του είναι καθόλου δύσκολο, όπως λέει, να επιχειρηματολογήσει υπέρ του προγράμματος ανταλλαγών και της εξέλιξής του. «Οταν πήρα την υποτροφία, είχα την εντύπωση ότι το πρόγραμμα ήταν προσανατολισμένο κυρίως στην ακαδημαϊκή έρευνα και βέβαια ως ακαδημαϊκός το υποστηρίζω αυτό. Οταν όμως είδα καλλιτέχνες, συγγραφείς, προπτυχιακούς φοιτητές ως υπότροφους, κατάλαβα ότι αποκτώντας επαφές με ευρύτερες πολιτιστικές και κοινωνικοπολιτικές δραστηριότητες δημιουργείται ένα πιο σφιχτό δέσιμο, απ’ ό,τι αν βλέπαμε το πρόγραμμα μόνο στο πλαίσιο της ακαδημαϊκής έρευνας», τονίζει.
Αλλωστε, η κατανόηση των διαφορετικών πολιτισμών, των αξιών και των παραδόσεων της κάθε χώρας μέσω της εκπαίδευσης για τη διατήρηση της παγκόσμιας ειρήνης ήταν στον πυρήνα της πρωτοβουλίας που πήρε το 1946 ο νέος τότε γερουσιαστής του Αρκανσο Ουίλιαμ Φούλμπραϊτ για τη δημιουργία ενός προγράμματος ανταλλαγών φοιτητών από την Αμερική και τον υπόλοιπο κόσμο. Από τον πρώτο φοιτητή που επιβιβάστηκε σε ένα υπερωκεάνιο με προορισμό τις ΗΠΑ, την Ευρώπη, την Αφρική ή την Ασία, το ίδιο ταξίδι έχουν κάνει μέχρι σήμερα περίπου 360.000 υπότροφοι, ενώ το Fulbright δραστηριοποιείται σε 155 χώρες διευρύνοντας τον διάλογο, τη δικτύωση και την επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων που ενδεχομένως να επηρεάσουν στο μέλλον τις τύχες αυτού του κόσμου.
Μοιάζει με ένα μαραθώνιο σκυταλοδρομίας το πρόγραμμα των ανταλλαγών, μας λέει η κ. Ζενέτου στην ελληνική έδρα του Fulbright σε μια καλοδιατηρημένη αθηναϊκή πολυκατοικία του Μεσοπολέμου για να περιγράψει τη μεταφορά της γνώσης και των εμπειριών μεταξύ των υποτρόφων. Παρά την οικονομική κρίση που θέτει εμπόδια σε αυτή τη διαδρομή, η ίδια αισθάνεται αισιόδοξη τόσο για το «friends raising», όπως της αρέσει να αποκαλεί τους δωρητές του Ιδρύματος, όσο και για τη μελλοντική του πορεία. Και η ίδια άλλωστε, όταν επέστρεψε στην Ελλάδα το 2001 ως η πρώτη γυναίκα και μη Αμερικανός υπήκοος που θα αναλάμβανε το ελληνικό πρόγραμμα, σηματοδότησε την επιστροφή της τρέχοντας συμβολικά στον αθηναϊκό μαραθώνιο με φίλους και όπως με βεβαιώνει τερμάτισε δίχως κανένα πρόβλημα. «Δεν είναι θέμα ταχύτητας, αλλά το πώς οργανώνεις τις δυνάμεις σου για να πετύχεις τον στόχο σου», καταλήγει.