Ο τουρκικός στρατός αποτελεί γνωστό προπύργιο του κεμαλισμού και των κοσμικών και εθνικιστικών ιδεωδών του ιδρυτή της σύγχρονης Τουρκίας, Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ. Πολλοί λοιπόν υπέθεταν ότι το 2002, όταν το φιλοϊσλαμικό Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP) ανέβαινε στην εξουσία, ο στρατός θα προχωρούσε σε πραξικόπημα.
Οταν, όμως, το πραξικόπημα τελικά πραγματοποιήθηκε, στις 15 Ιουλίου, η κυβέρνηση επέρριψε τις ευθύνες στους οπαδούς του Φετουλάχ Γκιουλέν και όχι στους κεμαλικούς. Ο πρόεδρος Ερντογάν και το γενικό επιτελείο άμυνας της Τουρκίας υποστήριξαν ότι πίσω από το αποτυχημένο κίνημα βρισκόταν η «τρομοκρατική οργάνωση του Γκιουλέν».
Στον απόηχο του πραξικοπήματος, η τουρκική κυβέρνηση προχώρησε στη σύλληψη εκατοντάδων στρατιωτικών και στην παύση χιλιάδων συναδέλφων τους, όπως και στην απόλυση χιλιάδων στελεχών της δημόσιας διοίκησης. Ελάχιστοι παρατηρητές πιστεύουν ότι όλοι αυτοί συνδέονται με το «κίνημα Χιζμέτ», το επίσημο όνομα της αδελφότητας του Γκιουλέν, που σημαίνει «υπηρετώ» στα τουρκικά.
Η θεωρία της ύπαρξης «γκιουλενικής φράξιας» πίσω από το πραξικόπημα, όμως, μάλλον δεν απέχει πολύ από την πραγματικότητα. Η απόπειρα πολιτειακής εκτροπής πραγματοποιήθηκε ύστερα από συστηματική διείσδυση γκιουλενικών στις κρατικές δομές και στον απόηχο πολυετούς διαπάλης εξουσίας μεταξύ του Ταγίπ Ερντογάν και των οπαδών του Γκιουλέν, πάλαι ποτέ συμμάχου του σημερινού προέδρου. Αυτός ήταν επίσης ένας από τους λόγους της αποτυχίας του πραξικοπήματος, ότι δηλαδή η κεμαλική πλειονότητα του σώματος των αξιωματικών, συμπεριλαμβανομένης και της ανώτατης διοίκησης, δεν υπάκουσε στο κάλεσμα των πραξικοπηματιών. Αντίθετα, κινήθηκε αποφασιστικά καταπνίγοντας αυτό που ο αρχηγός του γενικού επιτελείου αποκάλεσε «παρανοϊκή» απόπειρα των γκιουλενικών.
Παρότι οι οπαδοί του Γκιουλέν προάγουν τη θρησκευτική μετριοπάθεια, την παιδεία και τις επιστήμες, οικοδομούν παράλληλα μυστικά δίκτυα με στόχο τη διείσδυση σε θέσεις εξουσίας, καταπατώντας με τον τρόπο αυτό τις αρχές μετριοπάθειας που ευαγγελίζονται.
Το κίνημα του Γκιουλέν και το AKP υπήρξαν κάποτε σύμμαχοι, με την οργάνωση του αυτοεξόριστου ιεροκήρυκα να προσφέρει στο φιλοϊσλαμικό κόμμα τα μορφωμένα στελέχη που του έλειπαν. Οι οπαδοί του Γκιουλέν στην αστυνομία και στη Δικαιοσύνη διαδραμάτισαν καίριο ρόλο στην ενορχήστρωση των δικών που οδήγησαν μεγάλο αριθμό στρατιωτικών στις φυλακές τα πρώτα χρόνια της ανόδου του AKP. Μόλις ο κοινός αυτός εχθρός –το κεμαλικό κρατικό κατεστημένο– ηττήθηκε, το κίνημα του Γκιουλέν και το AKP στράφηκαν το ένα εναντίον του άλλου.
Εχοντας βοηθήσει τον Ερντογάν να ανέλθει στην εξουσία, η γκιουλενική φατρία στο εσωτερικό του κράτους κινήθηκε εναντίον των πρώην συμμάχων της. Τα πρώτα σημάδια έγιναν ορατά το 2012, με την απόπειρα σύλληψης του επικεφαλής της εθνικής υπηρεσίας αντικατασκοπείας, στενού συνεργάτη του Ερντογάν. Ο τότε πρωθυπουργός και σημερινός πρόεδρος απήντησε ανακοινώνοντας την πρόθεσή του να απαγορεύσει τη λειτουργία δεκάδων ιδιωτικών σχολείων, πολλά από τα οποία ελέγχονταν από το κίνημα του Γκιουλέν. Η κίνηση αυτή οδήγησε σε νέο γύρο «εχθροπραξιών», με γκιουλενικούς δικαστικούς να εγκαινιάζουν το 2013 έρευνα γύρω από κρούσματα κυβερνητικής διαφθοράς.
Η προσπάθεια του Ερντογάν να εκκαθαρίσει τους οπαδούς του Γκιουλέν από την αστυνομία και τη Δικαιοσύνη τον οδήγησε να διατάξει την αποφυλάκιση όλων των έγκλειστων κεμαλικών αξιωματικών που είχαν κατηγορηθεί για σχέδια πραξικοπήματος.
Ο πρώην ΑΓΕΕΘΑ Ιλκέρ Μπασμπούγ υποστήριξε ότι αυτός και οι συνάδελφοί του έπεσαν θύματα «γκιουλενικής παραπληροφόρησης», άποψη την οποία στήριξε και ο Ταγίπ Ερντογάν. Σύμφωνα με τον Μπασμπούγ, οι γκιουλενικοί κατασκεύασαν κατηγορίες εις βάρος κεμαλικών αξιωματικών σε μια προσπάθεια να τοποθετήσουν τους εκλεκτούς τους στην ιεραρχία του στρατεύματος. Για το φαινόμενο αυτό ευθύνεται, όμως, το AKP, το οποίο μετά το 2003 απέρριπτε συστηματικά αιτήματα της στρατιωτικής διοίκησης για αποστρατεία όσων ήταν ύποπτοι για φιλοϊσλαμισμό.
Ανεπανόρθωτο πλήγμα
Ολα άλλαξαν μετά τη διάρρηξη των σχέσεων μεταξύ AKP και Γκιουλέν, με την κυβέρνηση να επιμένει για τη διεξαγωγή εκκαθάρισης γκιουλενικών και το γενικό επιτελείο να ενίσταται, καθώς η προηγούμενη εκκαθάριση κεμαλικών είχε πλήξει σοβαρά το ηθικό των ενόπλων δυνάμεων. Η αντίσταση του επιτελείου, όμως, κάμφθηκε τελικά. Λίγες ημέρες πριν από την απόπειρα πραξικοπήματος, η Δικαιοσύνη σχεδίαζε να ασκήσει διώξεις εις βάρος 1.000 αξιωματικών με την κατηγορία ότι ανήκαν σε μυστική οργάνωση (αυτή του Γκιουλέν). Παρότι η κυβέρνηση ενδέχεται να μην μπορέσει να αποδείξει ότι ο Γκιουλέν βρίσκεται πίσω από την απόπειρα ανατροπής της, αυτό που δεν μπορεί να αμφισβητηθεί είναι ότι οι οπαδοί του Γκιουλέν στον κρατικό μηχανισμό και ο πρόεδρος Ερντογάν ευθύνονται για τη μετατροπή του τουρκικού κράτους σε πεδίο μάχης, με τις ένοπλες δυνάμεις να έχουν πληγεί ανεπανόρθωτα. Οι εκκαθαρίσεις δεν πρόκειται να εξυπηρετήσουν τον πρόεδρο Ερντογάν, που ηγείται πλέον μιας διχασμένης χώρας.