Στην Ευρώπη επικράτησε μία “Obamamania” ήδη από την εποχή της πρώτης εκλογής του στο αξίωμα του Προέδρου των ΗΠΑ το 2008. Η πρωτόγνωρη αποδοχή του οφείλεται σε ένα βαθμό στην προηγηθείσα απορριπτική στάση του ευρωπαϊκού κοινού για τον προκάτοχό του G.W. Bush και τα όσα πρέσβευε περί «άξονα του κακού», «παλαιάς και νέας Ευρώπης» και των στρατιωτικών επιχειρήσεων στο Ιράκ.
Οι Ευρωπαίοι θαύμασαν τη ρητορική δεινότητα του Obama, την προσήλωσή του στις δημοκρατικές αξίες, τη μετριοπάθεια, τη συνεννόηση, την αποφυγή ακροτήτων. Δεν εγκλωβίστηκε στο αυστηρό κοστούμι του αδιαμφισβήτητα πανίσχυρου Προέδρου σε διεθνές επίπεδο, αλλά διατήρησε τον αυθορμητισμό και την απλότητα, στοιχεία που τον καθιστούσαν προσιτό στον μέσο πολίτη.
Ο πολιτικός λόγος του πάντοτε διακρινόταν από μία διάθεση συμπάθειας προς τις ανησυχίες και τις προσδοκίες του κοινού, είτε εκφωνούσε λόγο από το βήμα της Συνέλευσης των Ηνωμένων Εθνών, είτε σε μία κωμόπολη της Αμερικής. Στην πολιτική σταδιοδρομία του συνολικά κατόρθωσε να αρθρώσει ένα ισχυρό μήνυμα ουσιαστικής αλλαγής στον τρόπο διακυβέρνησης, το οποίο άλλωστε μπορούσε ο ίδιος να προσωποποιήσει και με συμβολικό τρόπο και να το συνδυάσει με ένα προσωπικό στυλ ηγεσίας.
Είναι αξιοσημείωτο ότι η εκστρατεία του υπήρξε πρωτοπόρος στην αξιοποίηση των νέων τότε τεχνολογιών διαδικτυακής επικοινωνίας (ιδιαίτερα των κοινωνικών δικτύων) για να μεταδώσει τα μηνύματά του και να πολλαπλασιάσει τους υποστηρικτές του με στόχευση σε ομάδες πολιτών, οι οποίοι παρέμεναν μάλλον «αόρατοι» για άλλες υποψηφιότητες, και να τους δώσει ισχυρό κίνητρο συμμετοχής και υπερψήφισης (τμήματα της λευκής ψήφου, της ψήφου των μαύρων και των Latinos).
Η διαδρομή του δεν ήταν καθόλου εύκολη, όπως ο ίδιος περιγράφει το ξεκίνημά της στο Audacity of Hope. Ούτε όταν κλήθηκε να αντιμετωπίσει μία κατά τεκμήριο ισχυρή υποψηφιότητα (Hillary Clinton) για τη διεκδίκηση του χρίσματος των Δημοκρατικών. Για να προωθήσει το Obamacare αντιμετώπισε ισχυρές αντιστάσεις και επιδίωξε με κάθε τρόπο την ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης, ακόμη και με τη συμμετοχή του στην εκπομπή του Γαλυφιανάκη.
Με λίγα λόγια ο Obama υπήρξε ένα πρότυπο πολιτικού, το οποίο οι περισσότεροι Ευρωπαίοι θα ήθελαν να έχουν και στο δικό τους πολιτικό σύστημα. Γιατί δύσκολα μπορεί κάποιος να βρει αντίστοιχο συνδυασμό ηγετικών δεξιοτήτων στους επικεφαλής της εκτελεστικής εξουσίας στα ευρωπαϊκά κράτη. Δηλαδή, έναν πολιτικό ο οποίος μπορεί να συγκεντρώσει ισχυρή επιρροή μέσω της δημιουργίας ισχυρού κινήτρου συμμετοχής και υποστήριξης εκ μέρους των πολιτών για την επιδίωξη ενός κοινού σκοπού ουσιαστικής αλλαγής και υπέρβασης των στεγανών των κλειστών συστημάτων εξουσίας.
Ωστόσο, αρκετά στοιχεία διαλανθάνουν της προσοχής των Ευρωπαίων θαυμαστών του Obama. Κατά παράδοξο τρόπο, ο Obama διατήρησε τον αμερικανικό τρόπο προσέγγισης των ευρωπαϊκών πραγμάτων, οι οποίες διαχρονικά προκαλούν διαφωνίες μεταξύ των δύο πλευρών. Για παράδειγμα, την ανάγκη αύξησης των στρατιωτικών δαπανών στο ύψος 2% του ΑΕΠ από τα ευρωπαϊκά μέλη του ΝΑΤΟ. Στις περιπτώσεις της Λιβύης και της Συρίας επέμειναν για μεγαλύτερη εμπλοκή των Ευρωπαίων.
Αν και ο ίδιος έγινε αποδέκτης της ύψιστης τιμής ενός βραβείου Νόμπελ για την Ειρήνη (2009), συνέχισε τις στρατιωτικές επιχειρήσεις στο Αφγανιστάν, το Γκουαντάναμο εξακολουθεί να λειτουργεί, επιθέσεις με drones έχουν παράπλευρες απώλειες, οι ΗΠΑ εξακολουθούν να έχουν υψηλές οφειλές στον ΟΗΕ, ενώ διατηρούν χαμηλά το ποσοστό του προϋπολογισμού για διεθνή αναπτυξιακή βοήθεια. Ο Obama εξακολούθησε να πιστεύει στην ιδιαιτερότητα του αμερικανικού έθνους και της παγκόσμιας αποστολής του, δίχως να παρεκτρέπεται σε σοβινιστικές και ακραίες θέσεις.
Στο ζήτημα της κρίσης στην ευρωζώνη, οι απόψεις εξακολουθούν να διίστανται. Οι Αμερικανοί φοβούνται το ενδεχόμενο να προκληθεί αστάθεια στην παγκόσμια οικονομία, και κατά συνέπεια στα δικά τους οικονομικά συμφέροντα. Σταθερά υποστηρίζουν την αλλαγή των μέτρων θεραπείας πέραν της συνταγής των πολιτικών λιτότητας, και δείχνουν μικρή κατανόηση στις δυσκολίες λήψης αποφάσεων στο ιδιότυπο μη-ομοσπονδιακό υπερεθνικό πολιτειακό μόρφωμα της ΕΕ. Οι Ευρωπαίοι (οι Γερμανοί ιδιαιτέρως) αντιστέκονται σθεναρά υποστηρίζοντας ότι οι αποφάσεις βαρύνουν μόνο τους δανειστές, ενώ θεωρούν ότι οι Αμερικανοί θα έπρεπε πρωτίστως να είχαν προλάβει την παγκόσμια πρόκληση που προκάλεσε η Lehman Brothers.
Είναι χαρακτηριστικό ότι η επίσκεψη Obama στην Αθήνα και η ανακίνηση των ζητημάτων του χρέους και της λιτότητας έρχεται πολύ αργά. Ταυτόχρονα, όλη την προηγούμενη περίοδο παρατηρούμε μία μετατόπιση του αμερικανικού ενδιαφέροντος στην Κίνα και άλλες ραγδαία αναπτυσσόμενες περιοχές του πλανήτη.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η ηγεσία Obama αφήνει μία ισχυρή πολιτική παρακαταθήκη με την αταλάντευτη προσήλωσή του στις δημοκρατικές αξίες, στην ανάγκη μετριοπάθειας και συνεννόησης σε διεθνές επίπεδο. Υπήρξε δεινός ρήτορας και γνώρισε πρωτόγνωρη αποδοχή από τη διεθνή κοινή γνώμη. Δεν πρέπει, όμως, να παραβλέπουμε ότι δεν μπόρεσε να υπερβεί ισχυρούς θεσμικούς και πολιτικούς περιορισμούς. Το παράδειγμα της οπλοκατοχής και οπλοχρησίας στην Αμερική είναι το πλέον χαρακτηριστικό. Ο ίδιος συμπόνεσε τους συγγενείς των θυμάτων, αλλά ουδέποτε ανέλαβε μία ουσιαστική θεσμική πρωτοβουλία.
Η εκλογή Trump σηματοδοτεί μία πιθανή απειλή για την παρακαταθήκη Obama. Ίσως γιατί δεν εδραίωσε έπειτα από οκτώ χρόνια στο Λευκό Οίκο μία πλειοψηφική δυναμική ανθεκτική στις Σειρήνες της δημαγωγίας, της οξύτητας, της πόλωσης και της μισαλλοδοξίας.
Γιατί και ο ίδιος διέψευσε αρκετές από τις προσδοκίες τις οποίες καλλιέργησε για ουσιαστική κοινωνική πρόοδο. Ίσως διαπίστωσε αργά ότι η παγκοσμιοποίηση, η οποία τόσο ωφέλησε την αμερικανική ανάπτυξη, προκαλεί και στο εσωτερικό κοινωνικές ανισότητες και εκλογικές συνέπειες.
Η ηγεσία Trump πιθανώς να αναδείξει και τη σταθερότητα ορισμένων θεμελιωδών στρατηγικών επιλογών στην οικονομία, την εθνική ασφάλεια, την εξωτερική πολιτική, η οποία υπερβαίνει τη διαίρεση Δημοκρατικών-Ρεπουμπλικανών. Σε μία αμερικανική κοινωνία δεκτική στην πρόσληψη της πολιτικής με όρους θεάματος, δεν θα εκπλαγούμε εάν ο Ντόναλντ, η Μελάνια και η Ιβάνκα Τραμπ κερδίσουν υψηλά ποσοστά αποδοχής και θαυμασμού. Αυτό που δεν πρόκειται, όμως, να ακούσουμε ξανά σύντομα είναι ο κρυστάλλινος λόγος του Obama για τον πολιτικό φιλελευθερισμό, τη δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Για το λόγο αυτό, αξίζει το hurray for Obama!
*Ο κ. Μάνος Παπάζογλου είναι Επίκουρος Καθηγητής Πολιτικών Συστημάτων στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου