Σε λίγες μέρες συμπληρώνονται 100 χρόνια από τον Οκτωβριανή Επανάσταση. Ιδιαίτερη θέση στην ιστορία του πάλαι ποτέ υπαρκτού σοσιαλισμού κατέχουν τα αντισοβιετικά ανέκδοτα – τα αστεία που έλεγαν για το καθεστώς οι πολίτες που ζούσαν σε αυτό: εμφανίστηκαν ήδη από τους πρώτους μήνες μετά την επανάσταση του 1917 και κράτησαν μέχρι το τέλος, μέχρι την πτώση του Τείχους του Βερολίνου το 1989 και τη διάλυση της ΕΣΣΔ το 1991. Οι πρώτες συλλογές ανεκδότων κυκλοφόρησαν στη Δύση τη δεκαετία του ’30. Μετά το 1989 βγήκαν στην επιφάνεια αρκετές παράνομες συλλογές σε πολλές χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ, ενώ έγιναν και νέες έρευνες που αξιοποίησαν τόσο την προφορική μαρτυρία όσο και τα κρατικά αρχεία.
Το πολιτικό ανέκδοτο είναι μια μάλλον αυτονόητη δικλίδα ασφαλείας των πολιτών που ζουν υπό καταπιεστικό καθεστώς. Γιατί όμως το φαινόμενο υπήρξε τόσο έντονο –τεράστιο πλήθος και ποικιλία ανεκδότων, ταχύτατη διάδοση στην ΕΣΣΔ και σε όλες τις χώρες του ανατολικού μπλοκ– στην περίπτωση του υπαρκτού σοσιαλισμού; Κατ’ αρχάς, το νέο καθεστώς προσφερόταν για διακωμώδηση: έφερνε εντελώς νέα ήθη και, κυρίως, νέα γλώσσα και ορολογία. Δεύτερον, ήταν ένα καθεστώς πανταχού και διαρκώς παρόν, το οποίο επηρέαζε με χίλιους δυο τρόπους την καθημερινότητα των πολιτών. Τρίτον, ο σοσιαλισμός υπήρξε, παρά τα (αιματοβαμμένα) επιτεύγματά του –την εκβιομηχάνιση μιας οπισθοδρομικής αγροτικής χώρας και την ανάδειξή της σε υπερδύναμη–, ένα σύστημα αποτυχημένο σε ό,τι αφορά τις βασικές ανάγκες των πολιτών, ιδίως σε σύγκριση με τον κομμουνιστικό παράδεισο ευημερίας και ελευθερίας που επαγγελλόταν, ο οποίος κάθε τόσο υποτίθεται πως ήταν ζήτημα λίγων ετών.
Αυτοσαρκασμός
Ο Γκορμπατσόφ ελοιδορείτο κυρίως για τις διάφορες μεταρρυθμίσεις που ξεκινούσε, οι οποίες δεν κατέληγαν πουθενά. Το ακόλουθο ανέκδοτο το είχε αφηγηθεί ο ίδιος σε μια συνέντευξή του στη βρετανική τηλεόραση:
«Ο Ιβάν περιμένει ώρες να αγοράσει βότκα, αλλά η ουρά έξω από την κάβα είναι τεράστια, εξαιτίας της εκστρατείας του Γκορμπατσόφ ενάντια στον αλκοολισμό. Κάποια στιγμή, ο Ιβάν χάνει την ψυχραιμία του και βάζει τις φωνές:
– Δεν αντέχω άλλο! Τον μισώ τον Γκορμπατσόφ, τον μισώ! Θα πάω τώρα, τώρα, στο Κρεμλίνο και θα τον σκοτώσω!
Φεύγει σε αλλόφρονα κατάσταση. Επειτα από σαράντα λεπτά επιστρέφει, κάπως πιο ήρεμος, κι αρχίζει να σπρώχνει για να ξαναμπεί στην ουρά. Οι κοντινοί του τον ρωτάνε αν τα κατάφερε να σκοτώσει τον Γκορμπατσόφ.
– Μπα, λέει ο Ιβάν, η ουρά για να σκοτώσεις τον Γκορμπατσόφ ήταν ακόμα μεγαλύτερη».
Πολλά ανέκδοτα αφορούσαν τις διώξεις αντιφρονούντων και την Κα Γκε Μπε:
«Ενας άνδρας εμφανίζεται έντρομος στα κεντρικά της Κα Γκε Μπε. Κατάχλωμος, λουσμένος στον ιδρώτα, πηγαίνει στον αξιωματικό υπηρεσίας και του λέει:
– Ηρθα να αναφέρω ότι μου κλέψανε τον παπαγάλο.
– Για αυτό θα πρέπει να απευθυνθείς στην αστυνομία, σύντροφε, να δηλώσεις την κλοπή του παπαγάλου…
– Ναι, ναι, θα πάω να δηλώσω την κλοπή του παπαγάλου. Πάντως, να ξέρετε ότι πολιτικά διαφωνώ εντελώς μαζί του».
«Κάποια νύχτα του 1938, στο αποκορύφωμα των σταλινικών διώξεων, ακούγεται ένα χτύπημα στην πόρτα ενός διαμερίσματος στη Μόσχα. Οι ένοικοι πετάγονται πάνω έντρομοι. Εξω από την πόρτα ακούγεται μια φωνή:
– Πάρτε ό,τι μπορείτε μαζί σας και βγείτε αμέσως έξω!
Ολοι χλωμιάζουν και αρχίζουν να τρέμουν. Η φωνή συνεχίζει:
– Μην ανησυχείτε, πάντως. Ο γείτονας είμαι. Απλώς έχει πάρει φωτιά η πολυκατοικία».
Εν κατακλείδι: τι νόημα έχουν αυτά τα ανέκδοτα σήμερα, σχεδόν 30 χρόνια από την κατάρρευση των καθεστώτων που σατίριζαν; Νομίζω πως η απάντηση είναι απλή: ό,τι νόημα έχει και η αντίστοιχη «αντικαθεστωτική» λογοτεχνία. Οποιο έργο έχει λογοτεχνική αξία επιβιώνει στον χρόνο. Ετσι και το καλής ποιότητας χιούμορ: κι όταν πια είναι εκτός επικαιρότητας, παραμένει απολαυστικό. Το λέει και το (αντι)σοβιετικό ανέκδοτο:
«Τα καλύτερα ανέκδοτα είναι εκείνα με τα οποία εξακολουθείς να γελάς ύστερα από δέκα χρόνια – και μάλιστα γελάς τόσο πολύ, που πρέπει να κρατιέσαι από τις μπάρες στο παράθυρο».
Η έλλειψη αγαθών και οι ιδεοληψίες
Πολλά ανέκδοτα κυκλοφορούσαν για τις ελλείψεις σε τρόφιμα και άλλα βασικά είδη:
«Ενας Μοσχοβίτης μπαίνει σε ένα κατάστημα και ρωτάει:
– Εχετε κρέας;
– Οχι, λάθος μαγαζί. Εμείς εδώ δεν έχουμε ψάρι. Θα πάτε απέναντι, εκεί είναι που δεν έχουν κρέας».
Αλλα ανέκδοτα κορόιδευαν τις μαρξιστικές-λενινιστικές ιδεοληψίες:
Ενας νεαρός, στέλεχος της Κομσομόλ, παρακολουθεί έναν γέρο αγρότη που οργώνει το χωράφι του με το ψωραλέο άλογό του και με το χειροποίητο αλέτρι του. «Το βλέπω ότι στην πράξη δουλεύει», σχολιάζει, «αλλά στη θεωρία;».
Το αστείο για τον Στάλιν, όπως το αφηγείτο ο ίδιος!
Τα αντισοβιετικά ανέκδοτα προφανώς ήταν απαγορευμένα, αν και όχι πάντοτε διά ροπάλου: μετά την αποσταλινοποίηση του Χρουστσόφ, οι σχετικές διώξεις χαλάρωσαν πολύ.
Περίπου 200.000 πολίτες από όσους απελευθερώθηκαν τότε είχαν βρεθεί στα γκουλάγκ επί Στάλιν για κάποιο ανέκδοτο!
Από την άλλη, τα ίδια τα στελέχη του Κόμματος εκτιμούσαν ένα καλό αστείο.
Ιδού ένα για τον Στάλιν, που άρεσε στον ίδιο και το έλεγε με κάθε ευκαιρία:
«Ο Στάλιν δέχεται στο γραφείο του μια αντιπροσωπεία βιομηχανικών εργατών από τα Ουράλια.
Μόλις φεύγουν, ψάχνει την πίπα του να καπνίσει – πουθενά η πίπα. Φωνάζει αμέσως τον Μπέρια:
– Λαβρέντι, ήταν εδώ οι εργάτες από τα Ουράλια, μόλις έφυγαν και δεν μπορώ να βρω την πίπα μου…
Ο Μπέρια αμέσως τρέχει πίσω από την αντιπροσωπεία.
Ο Στάλιν ψαχουλεύει λίγο ακόμα στο γραφείο του, ανοίγει ένα συρτάρι, σηκώνει κάτι χαρτιά και βρίσκει από κάτω την πίπα.
Παίρνει αμέσως τηλέφωνο:
– Λαβρέντι, άκυρο, τη βρήκα τελικά την πίπα. Στο συρτάρι ήταν.
– Α ναι; Γιατί εδώ έχουν ήδη όλοι ομολογήσει».
Ο Μπρέζνιεφ
Αν ο Στάλιν ήταν η προσωποποίηση του κυνισμού και της σκληρότητας, ο Μπρέζνιεφ στα ανέκδοτα παρουσιαζόταν ως ματαιόδοξος βλάκας, ανίκανος ακόμα και να πει μερικές λέξεις μόνος του:
«Ακούγεται ένα χτύπημα στην πόρτα του γραφείου του Μπρέζνιεφ. Ο Μπρέζνιεφ φοράει βιαστικά τα γυαλιά του, βγάζει ένα χαρτί από την τσέπη του και διαβάζει δυνατά:
– Ναι; Ποιος είναι;».
* Ο Γιώργος Τσακνιάς είναι ιστορικός. Το βιβλίο του «Η πίπα του Στάλιν και άλλα (αντι)σοβιετικά ανέκδοτα 1917-1989» θα κυκλοφορήσει σύντομα από τις εκδόσεις Κίχλη.