«Τα δύο τελευταία καρφιά στο φέρετρο του κράτους δικαίου». Με αυτή τη δραματική προειδοποίηση υποδέχθηκαν τα δύο επίμαχα προεδρικά διατάγματα του Ταγίπ Ερντογάν, που τέθηκαν σε εφαρμογή το περασμένο Σαββατοκύριακο, οι δικηγορικοί σύλλογοι της Αγκυρας και της Κωνσταντινούπολης. Σύσσωμη η αντιπολίτευση καταδίκασε με πολύ σκληρή γλώσσα την επέκταση του καθεστώτος έκτακτης ανάγκης, που ισχύει στην Τουρκία από την επαύριο του αποτυχημένου πραξικοπήματος της 15ης Ιουλίου 2016. Και είχε καλούς λόγους για να βγει στα κάγκελα.
Με το υπ’ αριθμόν 695 προεδρικό διάταγμα, άλλοι 2.756 δημόσιοι λειτουργοί, συμπεριλαμβανομένων 637 αξιωματικών των ενόπλων δυνάμεων, ήρθαν να προστεθούν στους 140.000 που έχουν ήδη απολυθεί με κατηγορίες περί συμμετοχής στο δίκτυο Γκιουλέν, το οποίο ενοχοποιήθηκε για το αποτυχημένο στρατιωτικό κίνημα. Οι διωγμοί εναντίον δικαίων και αδίκων συνεχίζονται με αδιάπτωτο ρυθμό, έχοντας προ πολλού γενικευθεί εναντίον κάθε ενοχλητικής αντιπολιτευόμενης φωνής. Αυτό μαρτυρεί και η συνεχιζόμενη φυλάκιση των υπόδικων, διευθυντικών στελεχών της «Τζουμχουριέτ», ιστορικής εφημερίδας του κεμαλισμού, η οποία –σε αντίθεση με τον Ερντογάν– ουδεμία σχέση ή συμπάθεια είχε ποτέ με το ισλαμικό δίκτυο Γκιουλέν.
Πολύ μεγαλύτερη σημασία είχε το επόμενο προεδρικό διάταγμα, υπ’ αριθμόν 696. Με αυτό παρέχεται ατιμωρησία στους ιδιώτες που συμμετείχαν σε επεισόδια βίας τη νύχτα της 15ης Ιουλίου «και στα γεγονότα που ακολούθησαν», στον βαθμό που μάχονταν «εναντίον της τρομοκρατίας», δηλαδή υπέρ του Ερντογάν. Η αοριστία της διατύπωσης γέννησε την υποψία ότι ο Τούρκος πρόεδρος όχι μόνο δίνει ασυλία σε πιστούς του, που κατέβηκαν με όπλα στους δρόμους την αποφασιστική εκείνη νύχτα –κάτι που θα μπορούσε να το δικαιολογήσει κανείς ως υπεράσπιση της δημοκρατίας– αλλά και ενθαρρύνει τους οπαδούς του να συγκροτήσουν «φρουρές Πραιτωριανών» για μελλοντική χρήση.
Σφοδρές αντιδράσεις
«Πού μας οδηγείτε; Αυτό το διάταγμα επιτρέπει στους πολίτες να σκοτώνονται και να λιντσάρονται μεταξύ τους χωρίς καμία τιμωρία», εξερράγη ο Μετίν Φεϊζίογλου, πρόεδρος της ένωσης δικηγορικών συλλόγων Τουρκίας. «Στην πρώτη διαδήλωση της δημοκρατικής αντιπολίτευσης, οι Αρχές θα εξαπολύσουν εναντίον μας τις ιδιωτικές πολιτοφυλακές τους», προέβλεψε ο Οζγκούρ Οζέλ, από το κεμαλικό κόμμα CHP. Κίνδυνο διολίσθησης της χώρας «στον εμφύλιο πόλεμο» διείδε η Μεράλ Ακσενέρ, που έφυγε από το εθνικιστικό MHP για να συγκροτήσει το δικό της κόμμα και θεωρείται ανερχόμενο αστέρι της τουρκικής αντιπολίτευσης, ενόψει των διπλών εκλογών –βουλευτικών και προεδρικών– του 2019.
Αν και ηπιότερη στους τόνους της, η πιο επώδυνη, για τον Ερντογάν, κριτική προήλθε από τον Αμπντουλάχ Γκιουλ, προκάτοχό του στην προεδρία της Δημοκρατίας και συνιδρυτή του κυβερνώντος κόμματος ΑΚΡ. Σε μια σπάνια κίνηση δημόσιας κριτικής, μέσω Twitter, ο Γκιουλ καυτηρίασε την αοριστία του διατάγματος και ζήτησε την αναθεώρησή του, κάτι που, ωστόσο, έσπευσε να απορρίψει ο πρωθυπουργός Μπιναλί Γιλντιρίμ.
Υπάρχουν βάσιμοι λόγοι να υποθέσει κανείς ότι, υπό τον φόβο ενός νέου, επιτυχημένου αυτή τη φορά πραξικοπήματος, ο Ταγίπ Ερντογάν έχει αποδυθεί σε μια διπλή προσπάθεια: να προχωρήσει σε βάθος την εκκαθάριση του στρατού από μη ελεγχόμενα στοιχεία, από τη μια πλευρά, και να δημιουργήσει οιονεί παραστρατιωτικά σώματα πιστών μαχητών του, από την άλλη.
Τη νύχτα της 15ης Ιουλίου 2016, περίπου 290 άνθρωποι, μεταξύ των οποίων γύρω στους πενήντα πραξικοπηματίες, έχασαν τη ζωή τους στις συγκρούσεις, όπου πήραν μέρος και ένοπλοι οπαδοί του Ερντογάν. Από την επομένη, όπως διαβάζει κανείς στη γαλλική Le Monde, άρχισαν να ξεφυτρώνουν πολιτοφυλακές ερντογανικών, όπως οι «Οθωμανικές Εστίες» και η οργάνωση «Συναδέλφωση», που διακρίνονται σε επεισόδια βίας εναντίον ομάδων της αντιπολίτευσης.
Σύμφωνα με το αμερικανικό περιοδικό Foreign Policy, κεντρικό ρόλο στα σενάρια περί ιδιωτικού στρατού του Ερντογάν διαδραματίζει η ιδιωτική εταιρεία σεκιούριτι Sadat. Δημιουργήθηκε το 2012 από τον Αντνάν Τανριβέρντι, πρώην στρατηγό που αποστρατεύθηκε λόγω των ισλαμικών του συμπαθειών, με διακηρυγμένο στόχο την «αμυντική συνεργασία μεταξύ ισλαμικών χωρών, προς βοήθεια του ισλαμικού κόσμου». Στο τουρκικό Κοινοβούλιο, η αντιπολίτευση κατήγγειλε ότι η εταιρεία εκπαίδευε ισλαμιστές αντάρτες εναντίον του Ασαντ, στη Συρία, κάτι που η κυβέρνηση διέψευσε.
Σε κάθε περίπτωση, ήταν η Sadat που προμήθευσε τους μαχητές του Ερντογάν με ημιαυτόματα όπλα και αλεξίσφαιρα γιλέκα ώστε να αντισταθούν αποτελεσματικά στους πραξικοπηματίες, πάνω στη γέφυρα του Βοσπόρου, τη νύχτα του στρατιωτικού κινήματος. Λίγες μέρες αργότερα, ο Ερντογάν τοποθέτησε τον Τανριβέρντι στο αξίωμα του κορυφαίου συμβούλου του για αμυντικά θέματα, γεγονός που ενισχύει τις υποψίες για απόπειρες συγκρότησης παραστρατιωτικών τμημάτων.
Σε πρώτη ματιά, η διαφαινόμενη ανασφάλεια και ο εκνευρισμός του Ερντογάν εκπλήσσουν. Ο ίδιος και το κόμμα του έχουν κερδίσει όλες τις εκλογικές αναμετρήσεις των τελευταίων 15 χρόνων, εν πολλοίς λόγω της ταχείας οικονομικής ανάπτυξης (11% στο τρίτο τρίμηνο του 2017) που μεταφράζεται σε τριπλασιασμό του κατά κεφαλήν εθνικού εισοδήματος.
Ωστόσο, ο υψηλός πληθωρισμός, η υποχώρηση της λίρας και η υπερθέρμανση της οικονομίας προμηνύουν ότι το «οικονομικό θαύμα» έχει ημερομηνία λήξης. Στο μεταξύ, το οριακό αποτέλεσμα του τελευταίου δημοψηφίσματος προοιωνίζεται μεγαλύτερες πολιτικές δυσκολίες για τον Ερντογάν, που έχει βάλει απέναντί του τη μισή κοινωνία, ανοίγοντας ολοένα και περισσότερα μέτωπα – Τούρκοι εναντίον Κούρδων, θρησκευόμενοι εναντίον λαϊκών, Σουνίτες εναντίον Αλεβιτών, ισλαμιστές εναντίον κεμαλικών και πάει λέγοντας.
Σε αυτό το φόντο ενισχύονται οι φόβοι για το ενδεχόμενο να αναζητήσει ο Ερντογάν μια φυγή προς τα εμπρός, σε εξωτερικές περιπέτειες, ώστε να συσπειρώσει στρατό και λαό γύρω από μια επιθετική, εθνικιστική γραμμή. Τις προάλλες, δημοσίευμα του Al Monitor –μιας από τις καλύτερες ιστοσελίδες για θέματα Μέσης Ανατολής, με έδρα την Ουάσιγκτον– έκανε λόγο περί κινδύνου στρατιωτικής σύγκρουσης στην Ανατολική Μεσόγειο με αφορμή τους υδρογονάνθρακες της Κύπρου στις αρχές του 2018. Μπορεί κανείς να έχει σοβαρές επιφυλάξεις για την προέλευση και τη σκοπιμότητα παρομοίων σεναρίων, αλλά είναι δύσκολο να τα προσπεράσει αβασάνιστα.