Αν ο 20ός αιώνας μπορούσε να… υπερηφανεύεται για τις πολλές καταστροφές μνημείων, αφού ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος πλούτισε τον κατάλογο των τραυματισμένων ή απολεσθέντων θησαυρών, ο 21ος δεν φείδεται, επίσης, απωλειών. Η επικαιροποιημένη λίστα της UNESCO περιλαμβάνει 54 μνημεία παγκόσμιας κληρονομιάς που τελούν υπό απειλή. Στον κατάλογο ξεχωρίζουν, όπως είναι φυσικό, οι καταστροφές στη Συρία και στο Ιράκ. «Το Ισλαμικό Κράτος επιδιώκει να στερήσει από τον συριακό λαό τόσο το μέλλον του όσο και το παρελθόν του», δήλωσε πρόσφατα η γενική διευθύντρια της UNESCO, Ιρίνα Μπόκοβα.
Στην ίδια λίστα, όμως, εμφανίζονται το ιστορικό κέντρο της Βιέννης, τα μεσαιωνικά μνημεία του Κοσόβου, ο παραδοσιακός ναυπηγικός χαρακτήρας του Λίβερπουλ, αρχαίες πόλεις και εξέχοντες ναοί στην Εγγύς Ανατολή, εθνικά πάρκα και δρυμοί στην Αφρική, στη Νότιο Αμερική ή στη Μικρονησία. Πέρα από τον πόλεμο και την τρομοκρατία, η πολιτιστική κληρονομιά απειλείται και από μια σειρά από λιγότερο προφανείς κινδύνους: την αμέλεια, την έλλειψη επαρκούς επιτήρησης, τις λεηλασίες και τη στοχευμένη καταπίεση του πολιτισμού των μειονοτήτων.
Οι αιώνες δίπλα δίπλα
Δίπλα στο Ράιχσταγκ του Βερολίνου και στα μεσαιωνικά αριστουργήματα της Δρέσδης· δίπλα στον καθεδρικό ναό του Σεντ Μάικλ στο Κόβεντρι και στη μεσαιωνική Καέν· δίπλα στον καθεδρικό ναό Urakami στο Ναγκασάκι ή στο άλλοτε μέγαρο εκθέσεων τέχνης και βιομηχανικών προϊόντων, στη Χιροσίμα, που μετατράπηκε σε σύμβολο της ανθρώπινης θηριωδίας και, συνεκδοχικά, μνημείο ειρήνης, ο 21ος αιώνας τοποθετεί την Παλμύρα, το Χαλέπι, τη Μοσούλη, τη Νιμρούντ, τους ναούς της Λιβύης, τα αγάλματα του Αφγανιστάν και τις μονές του Θιβέτ.
Ποτέ ξανά όπως ήταν
Η «Κ» σήμερα επιλέγει ορισμένα μνημεία που καταστράφηκαν και εξακολουθούν να καταστρέφονται από ανθρώπινο χέρι και που τα περισσότερα από αυτά δεν θα αντικρίσουμε ποτέ ξανά όπως ήταν…
Το μίσος ισοπεδώνει πόλεις, ναούς, τεμένη και σπάνιους θησαυρούς
Παλμύρα, Συρία, 2017
ΣΥΡΙΑ. Η UNESCO έχει εντάξει έξι σημεία της συριακής επικράτειας στην παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά. Αυτό, ασφαλώς, δεν σημαίνει τίποτα όταν το πολεμικό αίμα βράζει (και χύνεται) και σαρώνει. Οι αρχαίες πόλεις του Χαλεπίου (που ανακηρύχθηκε το 1986), της Μπόσρα (1980) και της Δαμασκού (1979), μαζί με τα αρχαία χωριά της βορειοδυτικής Συρίας (2011), τα μεσαιωνικά κάστρα Crac des Chevaliers (2006) και Qal’at Salah El-Din (2006) και την Παλμύρα (1980) εντάσσονται στη μαγική κληρονομιά που ευτύχησε να δει η επικράτεια ανάμεσα σε Τίγρη και Ευφράτη. Από το 2013, η Συρία και η παγκόσμια κοινότητα θρηνούν πάνω από τα μνημεία που μετατρέπονται σε αναμνήσεις. Το Χαλέπι θρηνεί για την ακρόπολη του 13ου αιώνα, το Μεγάλο Τέμενος του 12ου, τις εκκλησίες του 6ου, για τα χαμάμ και τα τζαμιά. Η Ράκα για το (σιιτικό) τέμενος Ammar bin Yasir και τμήματα της παλιάς πόλης και η Χομς για το θρησκευτικά και ιστορικά σπουδαίο τέμενος Khalid Ibn Al-Walid. Η Παλμύρα, όμως, βάφτηκε στο πιο σκοτεινό μαύρο του ISIS. Ο δισχιλιετής Λέων της θεάς Al Lat, το τέμενος Al Sultaniya και οι ναοί Bel και Baalshamin, αρχαίοι και μεσαιωνικοί τάφοι, η αριστουργηματική Αψίδα, το Τετράπυλον και το Θέατρο δεν είναι παρόντα για να θυμίζουν το διαχρονικό μεγαλείο του ανθρώπου – είναι απόντα για να θυμίζουν τα χειρότερα ένστικτά του.
Πόλη της Παλμύρας, Συρία (2006 – 2018) | Σύρετε την μπάρα για να δείτε το πριν και το μετά
ΙΡΑΚ. «Το Ιράκ είναι ένα λίκνο του κοινού μας πολιτισμού. Η διεθνής κοινότητα πρέπει να κάνει ό,τι μπορεί για να τερματίσει αυτά τα εγκλήματα πολέμου» ήταν το SOS της Μαρία Μπέμερ, υφυπουργού Εξωτερικών της Γερμανίας για θέματα πολιτισμού και εκπαίδευσης, σε συνεδρίαση της Γενικής Συνέλευσης της UNESCO το 2015. Η περιτειχισμένη Χάτρα, του 3ου αιώνα π.Χ., που αντέκρουσε τις ρωμαϊκές εισβολές, δυστύχησε στα χέρια των τζιχαντιστών το 2014, οι οποίοι την ισοπέδωσαν με μπουλντόζες. Η Μοσούλη (που την έχει υμνήσει και ο Χατζιδάκις στον «Κεμάλ») πλήρωσε από νωρίς το τίμημα με την ιστορική της βιβλιοθήκη, έναν τάφο που φέρεται να ανήκει στον προφήτη Ιωνά, ένα τζαμί αφιερωμένο σε αυτόν αλλά και ένα χριστιανικό μοναστήρι. Οι θησαυροί του Μουσείου της Μοσούλης ταξιδεύουν στη μαύρη αγορά, όπως και τα τιμαλφή από τάφους που συλήθηκαν από κρατουμένους του ISIS ως… καταναγκαστικά έργα. Η αρχαία πόλη Νιμρούντ, λίγα χιλιόμετρα νότια της Μοσούλης, ισοπεδώθηκε και… απορρίφθηκε στον Ευφράτη από τις μπουλντόζες του ISIS. Μία πόλη 2.900 ετών, με παλάτια (όπου βρέθηκε ο περίφημος Φακός της Νιμρούντ, που λέγεται ότι είναι ο πρώτος μεγεθυντικός φακός), γλυπτούς θησαυρούς, ναούς και τεμένη, έγινε λάσπη στον βυθό του ποταμού. Και στην παρακείμενη Νινευί, όμως, σημειώθηκαν αναντικατάστατες απώλειες: το 70% του αχανούς ανακτόρου του Ασσύριου βασιλιά Sennacherib έχει χαθεί, ενώ η πύλη Adad και τμήμα του οχυρωματικού τείχους, άνω των 2.500 ετών, γίνονται καρτ ποστάλ μιας πόλης άλλοτε διαλαμψάσης.
Ρωμαικό Θέατρο της Μπόρσας, Συρία (2008 – 2016) | Σύρετε την μπάρα για να δείτε το πριν και το μετά
Μπούσρα, Συρία (2008 – 2016)
ΑΦΓΑΝΙΣΤΑΝ. Κάποτε, στην έρημο του Μπαμιγιάν στο Αφγανιστάν, δέσποζαν τα ψηλότερα αγάλματα του Βούδα σε ολόκληρη την υφήλιο. Οι Βούδες του Μπαμιγιάν λαξεύθηκαν στους βράχους της κοιλάδας κατά τον 4ο αιώνα μ.Χ., και αποτελούσαν μια σπάνια και πολύτιμη έκφραση της ελληνοβουδιστικής τέχνης, του παντρέματος δηλαδή μεταξύ του κλασικού ελληνικού πολιτισμού και του βουδισμού που ήκμασαν στο Αφγανιστάν πριν από την εξάπλωση του Ισλάμ. Για αιώνες, τα αγάλματα στέκονταν περήφανα και ανθεκτικά – μάλιστα, παρότι ένας Πέρσης βασιλιάς τα είχε πλήξει με κανόνια τον 18ο αιώνα, τα αγάλματα είχαν επιβιώσει. Ωστόσο, με την κυριαρχία των Ταλιμπάν, στη χώρα ξεκίνησε μια εκστρατεία για την εξάλειψη οποιουδήποτε «μη ισλαμικού» στοιχείου. Τον Μάιο του 2001, η κυβέρνηση των Ταλιμπάν διέταξε την ανατίναξη των αγαλμάτων με δυναμίτη, προκαλώντας την οργή της διεθνούς κοινότητας αλλά και του τοπικού πληθυσμού. Η καταστροφή τους είναι εξαιρετικά σημαντική, καθώς συμβολίζει την έναρξη της σύγχρονης στοχοποίησης των πολιτισμικών μνημείων από όργανα του ισλαμικού εξτρεμισμού. Σήμερα, οι θεόρατες κόγχες στον βράχο της κοιλάδας παραμένουν κενές.
Βούδες του Μπαμιγιάν, Αφγανιστάν (2000 – 2005) | Σύρετε την μπάρα για να δείτε το πριν και το μετά
Βούδες του Μπαμιγιάν, Αφγανιστάν (2000 – 2005)
ΛΙΒΥΗ. Αν κάποιος επισκεφθεί σήμερα το αρχαίο, ελληνορωμαϊκό συγκρότημα ναών της Κυρήνης, το πρώτο πράγμα που θα προσέξει είναι ένα μήνυμα ψεκασμένο με γκράφιτι, πάνω από το εντυπωσιακό αέτωμα του ναού του Απόλλωνα. Γύρω του διάσπαρτα βρίσκονται κατεστραμμένα αγάλματα, λεηλατημένοι αρχαίοι τάφοι και κατάλοιπα από την κατεδάφιση της νεκρόπολης από οικογένειες Λίβυων που ήθελαν να χτίσουν στη θέση της το σπίτι τους. Υπό τη σκιά του εμφυλίου πολέμου της χώρας, η πόλη της Κυρήνης έχασε κάθε προστασία, πέφτοντας στο έλεος των βανδάλων. «Αντί για επιτηρητές αντίκρισα μπουλντόζες», ανέφερε ο δημοσιογράφος του περιοδικού New Yorker, Jon Lee Anderson, έπειτα από επίσκεψή του στο συγκρότημα των ναών.
Κυρήνη, Λιβύη, 2015
ΘΙΒΕΤ. Η πόλη Λαρούγκ Γκαρ στην επαρχία Σιτσουάν της Κίνας είναι ένα ζωντανό, ιερό μνημείο που κόβει την ανάσα. Η λεγόμενη «πόλη στον ουρανό» είναι ένα χαοτικό μοναστήρι που αποτελείται από αμέτρητα κόκκινα σπιτάκια και κατοικείται από 40.000 θιβετιανούς μοναχούς, ενώ παράλληλα φιλοξενεί και το μεγαλύτερο θρησκευτικό ίδρυμα στον κόσμο. Τα τελευταία χρόνια, η Λαρούγκ Γκαρ βιώνει έναν αργό θάνατο, αποτέλεσμα της χρόνιας διαμάχης μεταξύ του Θιβέτ και της Κίνας. Η κινεζική κυβέρνηση έχει κατεδαφίσει πάνω από τις μισές οικίες των Θιβετιανών μοναχών, θέλοντας να τα αντικαταστήσει με ξενοδοχεία και τουριστικές υποδομές. Κάθε μέρα, ολοένα και περισσότεροι μοναχοί εγκαταλείπουν τον ιερό τους τόπο. Η πολιτισμική αιμορραγία της Λαρούγκ Γκαρ είναι μια ζοφερή υπενθύμιση πως τα μνημεία δεν απειλούνται μόνο από τους πολέμους και την τρομοκρατία, αλλά και από έλλειψη σεβασμού και καταστολή της θρησκευτικής ελευθερίας των μειονοτήτων.