Ακούγονται σαν επιστημονική φαντασία, αλλά αποτελούν στοιχεία της πραγματικότητας που μας περιβάλλει: συσκευές τεχνητής νοημοσύνης ήδη μας ξεπερνούν σε πολλούς τομείς και μπορούν να βελτιώνονται μόνες τους, με εκπληκτικές επιδόσεις, που αδυνατούμε να κατανοήσουμε, στο σκάκι ή σε άλλα πνευματικά παιχνίδια. Η ελεγχόμενη χρήση παραισθησιογόνων και άλλων φαρμάκων τείνει να καταστεί οργανικό μέρος κοινά παραδεδεγμένων θεραπειών για την κατάθλιψη, το άγχος και άλλα ψυχικά προβλήματα. Ρομπότ χρησιμοποιούνται ήδη για να κρατούν συντροφιά σε ανθρώπους ή ακόμη και για να τους προσφέρουν σεξ. Το ανθρώπινο γονιδίωμα αποτελεί καιρό τώρα αντικείμενο παρεμβάσεων, ενώ το φύλο γίνεται πιο ρευστό από κάθε άλλη εποχή. Φορητοί υπολογιστές και «έξυπνα» κινητά τηλέφωνα αντισταθμίζουν την απώλεια μνήμης και άλλες νοητικές δυσλειτουργίες, που μέχρι χθες καθήλωναν τους ασθενείς. Η ενίσχυση του εγκεφάλου με χρήση φαρμάκων ή εμφυτευμάτων υψηλής τεχνολογίας επεκτείνεται και μπορεί αύριο να γίνει ο κανόνας.
Τι σημαίνει όμως να ζει κανείς σ’ αυτόν τον καινούργιο κόσμο που αναδύεται μπροστά στα μάτια μας; Σημαίνει ότι ζούμε σε ένα περιβάλλον που χαρακτηρίζεται από μεγαλύτερη ρευστότητα, πιο γρήγορες αλλαγές και περισσότερες εναλλακτικές λύσεις σε σύγκριση με την παρωχημένη εικόνα ενός κόσμου όπου η φύση και οι δυνατότητες του καθενός είναι σταθερές και αναλλοίωτες. Ο σημερινός κόσμος μάς προσφέρει περισσότερες δυνατότητες, τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο. Σ’ αυτόν τον κόσμο, η ανθρώπινη νοημοσύνη είναι κάτι που υπόκειται σε επιδιόρθωση και αναμόρφωση.
Ολα αυτά καθιστούν πιο θολό το σύνορο ανάμεσα στο σώμα και τη μηχανή, ανάμεσα στη νόηση και τον κόσμο, τη χειροπιαστή και την εικονική πραγματικότητα, τον άνθρωπο και τον μετα-άνθρωπο. Το μεγάλο κύμα της αλλαγής συνοδεύεται από κινδύνους νέων ανισοτήτων, ανάμεσα σε αυτούς που απολαμβάνουν την επέκταση των ανθρώπινων δυνατοτήτων και σε εκείνους που μένουν απέξω. Είναι άραγε αναγκαίο να πληρώσουμε αυτό το τίμημα; Μάλλον όχι. Επιτέλους, υπήρχε κάποια εποχή όπου τα σχολικά εγχειρίδια ήταν προνόμιο λίγων. Με την πάροδο του χρόνου και με την εφεύρεση φτηνών μεθόδων μαζικής εκτύπωσης, οι επαναστατικές δυνατότητες του γραπτού λόγου έγιναν προσιτές για όλους και αναμόρφωσαν τον κόσμο.
Εχουμε κάθε λόγο να αισθανόμαστε ευτυχείς για τις δυνατότητες που μας φέρνει η πρόοδος της τεχνητής νοημοσύνης, της αυτοματοποίησης, της βιοτεχνολογίας και άλλων κλάδων, όσο κι αν έχουμε επίσης σοβαρούς λόγους να είμαστε προσεκτικοί για τις πιθανές επιπτώσεις από την ταχύτητα, τη φύση και το εύρος των αλλαγών.
Είναι βάσιμες οι ανησυχίες για τις άπειρες μορφές της ψηφιακής τεχνολογίας που μας παρακολουθούν, συγκεντρώνουν και διαδίδουν προσωπικά μας δεδομένα, καθώς εμπλέκονται με τις καθημερινές μας αγορές και συνήθειες.
Υβριδικές μορφές ζωής
Γεγονός παραμένει ότι η αλληλεπίδραση του ανθρώπου με την τεχνητή νοημοσύνη οδηγεί σε υβριδικές μορφές ζωής που συνδυάζουν τα καλύτερα των δύο κόσμων. Η πρόοδος της επιστήμης μάς επιτρέπει σήμερα να αντιληφθούμε πληρέστερα πώς αλληλεπιδρούν το μυαλό και το σώμα, να υπερβούμε το τεχνητό σύνορο ανάμεσα στον φυσικό και τον ψυχικό κόσμο, καθώς μαθαίνουμε όχι μόνο πόσο βαθιά το σώμα επηρεάζει το μυαλό, αλλά και το αντίστροφο, δηλαδή το πώς ο εγκέφαλος μας βοηθάει να προβλέψουμε και να κατασκευάσουμε τον αισθητό κόσμο.
Στις μέρες μας αποκτάμε μια αμυδρή ιδέα για τα επόμενα βήματα στην πνευματική και πολιτιστική εξέλιξη του ανθρώπου, που ξεκίνησε με την επινόηση της γλώσσας και συνεχίστηκε, πολύ αργότερα, με τη γραφή, την αποθήκευση και τη διάδοση των πληροφοριών. Ανάμεσα στα ερωτήματα που πρέπει να απαντηθούν ενόψει αυτής της νέας εξέλιξης, θα μπορούσαμε να ξεχωρίσουμε δύο: Πώς πρέπει να διαχειριστούμε αυτόν τον τεράστιο χώρο των ανθρώπινων δυνατοτήτων, που μας γεμίζει δέος; Και τι είδους τίμημα είμαστε διατεθειμένοι να καταβάλουμε στον βωμό της εξέλιξης;
Το πρώτο ερώτημα είναι πρακτικής φύσης, το δεύτερο ηθικής. Από πρακτική άποψη, δεν θα είναι εύκολο να παίρνουμε αποφάσεις σε έναν κόσμο που θα μας προσφέρει τόσο διαφορετικούς τρόπους ύπαρξης, τόσο πολλές βελτιώσεις του σώματος και του νου, τόσο διαφορετικές κοινωνικές πρακτικές. Εδώ, η εικονική πραγματικότητα μπορεί να βοηθήσει, προσφέροντας εύκολους, αν και αρκετά επιφανειακούς, τρόπους συνδυασμού πολλαπλών υπάρξεων και τρόπων ζωής. Για παράδειγμα το πρόγραμμα BeAnotherLab χρησιμοποιεί την εικονική πραγματικότητα για να μας προσφέρει τη δυνατότητα να ζήσουμε εμπειρίες ωσάν να είμαστε πιο ψηλοί ή πιο κοντοί, ή ακόμη και διαφορετικού φύλου.
Στο ηθικό επίπεδο, οφείλουμε να αναρωτηθούμε τι κόστος μπορεί να έχει για κάποιες κοινωνικές ομάδες η αύξηση των δυνατοτήτων κάποιων άλλων. Είναι στο χέρι μας να πάρουμε τα κατάλληλα μέτρα. Οι νόμοι, η παιδεία και η κοινωνική πολιτική συνήθως υστερούν έναντι των αλλαγών στην επιστήμη και την τεχνολογία. Το θεμελιώδες ερώτημα που καλούμαστε πάντα να απαντήσουμε, είναι τι είδους άνθρωποι είμαστε και τι είδους άνθρωποι θέλουμε και μπορούμε να γίνουμε.
* O κ. Andy Clark είναι καθηγητής Λογικής και Μεταφυσικής στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου.