«Αστρο θαμπό του πρωινού
για χάρη σου αγρυπνούμε
και τούτη η μέρα ας μας βρει
μ’ αυτούς που αγαπούμε,
άστρο του πρωινού!»
ΘΑΝΑΣΗΣ ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ
«Αστρο του πρωινού»
(βασισμένο σε παραδοσιακό τραγούδι
των Ινδιάνων Pawnee)
Αφροδίτη: θεά του έρωτα αλλά και πλανήτης χιλιοτραγουδισμένος σαν Αποσπερίτης ή Αυγερινός – «άστρο του πρωινού», το λαμπρότερο σώμα στον ουρανό της Γης μετά την Πανσέληνο. Αυτό που με εκπλήσσει κάθε φορά που το σκέφτομαι είναι ότι η μαγευτική λαμπρότητα της Αφροδίτης στον ουρανό, σούρουπο και χάραμα, οφείλεται στα πυκνά σύννεφα αέριου θειικού οξέος στην ατμόσφαιρά της, τα οποία ανακλούν έντονα το φως του Ηλίου – σε ποσοστό 70%. Ποιος θα το περίμενε ότι η λαμπρή ομορφιά του άστρου του πρωινού, παραμυθία των βοσκών, πεζοπόρων και ορειβατών, οφείλεται σε θειικό οξύ! Το πιθανότερο είναι ότι, λόγω αυτών των νεφών, η βροχή που πέφτει στο έδαφος της Αφροδίτης είναι βιτριόλι – προφανώς είναι μια βροχή που κανένας δεν θα ήθελε να νιώσει στο πετσί του… Η Αφροδίτη δελέασε από πολύ νωρίς Αμερικανούς και Σοβιετικούς στον στίβο της εξερεύνησης του Διαστήματος, κυρίως λόγω της ομοιότητάς της με τη Γη: έχει περίπου το ίδιο μέγεθος και την ίδια πυκνότητα με τη Γη και βρίσκεται και αυτή στην «εύκρατη» ζώνη του ηλιακού συστήματος, δηλαδή ούτε πολύ κοντά στον Ηλιο (ώστε να φλέγεται) ούτε πολύ μακριά από αυτόν (ώστε να είναι παγωμένη). Επίσης ήταν γνωστό από παλιά, μέσω παρατηρήσεων με τηλεσκόπια, ότι διαθέτει ατμόσφαιρα. Για όλους αυτούς τους λόγους η Αφροδίτη θεωρήθηκε από νωρίς «αδελφή» της Γης και πλανήτης με πιθανότητες ύπαρξης ζωής. Δυστυχώς η ατμόσφαιρά της είναι τόσο πυκνή, που δεν επιτρέπει καμία άλλη παρατήρηση μακρόθεν. Γι’ αυτό και με την αυγή της διαστημικής εποχής η Αφροδίτη ήταν ένας αναμενόμενος στόχος επιτόπιας εξερεύνησης.
Βήμα βήμα προς τον στόχο επί μία δεκαετία
Ηδη τον Δεκέμβριο του 1962 οι Αμερικανοί σημείωσαν την πρώτη επιτυχημένη «φευγαλέα επίσκεψη» (flyby – κοντινή πτήση) της Αφροδίτης με το διαστημόπλοιο «Ναύτης (Mariner) 2». Ωστόσο, ήταν οι Σοβιετικοί που αφιέρωσαν σχεδόν όλες τις διαστημικές προσπάθειές τους στην εξερεύνηση του λαμπρού πλανήτη με τη σειρά διαστημοπλοίων «Βενέρα» («Αφροδίτη» στα ρωσικά).
Κάθε αποστολή «Βενέρα» προχωρούσε ένα βήμα πιο κοντά στον στόχο. Η πρώτη και δεύτερη πέρασαν κοντά από την Αφροδίτη (το 1961 και 1965), αλλά η επαφή με τα σκάφη χάθηκε πριν από το πέρασμα. Η τρίτη έφθασε στην επιφάνεια του πλανήτη τον Νοέμβριο του 1965, αλλά συνετρίβη. Παρά τη συντριβή της ωστόσο, ήταν η πρώτη διαστημική αποστολή στην Ιστορία που έφθασε στην επιφάνεια ενός άλλου πλανήτη. Οι «Βενέρα 4, 5 και 6» έκαναν μετρήσεις στην ατμόσφαιρα της Αφροδίτης το 1967 και 1969.
Απεικόνιση της κάψουλας «Βενέρα 9» που προσεδαφίστηκε στην Αφροδίτη στις 22.10.1975. Ηταν η πρώτη που μετέδωσε φωτογραφίες από άλλο πλανήτη.
Ομως το αποκορύφωμα της επιτυχίας του σοβιετικού προγράμματος σημειώθηκε στις 15 Δεκεμβρίου 1970, όταν το διαστημόπλοιο «Βενέρα 7» προσεδαφίστηκε στην επιφάνεια της Αφροδίτης χωρίς να καταστραφεί. Το διαστημόπλοιο είχε εκτοξευθεί στις 17 Αυγούστου από το κοσμοδρόμιο του Μπαϊκονούρ στο Καζαχστάν.
Το «Βενέρα 7» ήταν στην πραγματικότητα δύο σκάφη: το μητρικό σκάφος, τύπου 3MV, δηλαδή σκάφος τρίτης γενιάς για τον Αρη και την Αφροδίτη (MV από τα αρχικά των λέξεων Mars και Venus/Venera) και η, πολύ μικρότερη, κάψουλα προσεδάφισης. Εκατόν είκοσι ημέρες μετά την εκτόξευση, το «Βενέρα 7» εισήλθε στην ατμόσφαιρα της Αφροδίτης. Η κάψουλα παρέμεινε συνδεδεμένη στο μητρικό σκάφος, ώστε να ψύχεται από αυτό στους μείον 8 βαθμούς Κελσίου για όσο το δυνατόν μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, για να προστατευτεί από υψηλές θερμοκρασίες λόγω τριβής στην ατμόσφαιρα.
Οταν το μητρικό σκάφος έχασε την επαφή με τη Γη λόγω της πυκνής ατμόσφαιρας της Αφροδίτης, η κάψουλα απελευθερώθηκε αυτόματα και άρχισε την ελεύθερη πτώση της. Στα 60 χιλιόμετρα ύψος άνοιξε το αλεξίπτωτο ώστε να μειώσει την ταχύτητα της πτώσης, αλλά κατά πάσα πιθανότητα δεν λειτούργησε στην εντέλεια, με αποτέλεσμα η κάψουλα να προσκρούσει στο έδαφος με ταχύτητα σχεδόν 60 χιλιομέτρων την ώρα.
Εντυπωσιακά τα πρώτα επιστημονικά στοιχεία από τις αποστολές
Ευτυχώς η ταχύτητα δεν ήταν τόσο μεγάλη ώστε να συντριβεί και να καταστραφεί η κάψουλα. Αν και αρχικά φάνηκε να σιγεί αμέσως μετά την προσεδάφισή της, αυτό που είχε συμβεί ήταν ότι μετά την αρκετά απότομη προσεδάφιση η κάψουλα αναποδογύρισε, με συνέπεια η κεραία της να μην είναι στραμμένη σωστά για να είναι ισχυρό το σήμα εκπομπής προς τη Γη. Εκ των υστέρων επιβεβαιώθηκε ότι η κάψουλα εξέπεμψε σήμα για συνολικά 53 λεπτά, 20 εκ των οποίων από το έδαφος.
Η Αφροδίτη ήταν βασικός στόχος στον διαστημικό ανταγωνισμό ΗΠΑ – ΕΣΣΔ.
Οι πληροφορίες του «Βενέρα 7» ήταν ιδιαίτερα εντυπωσιακές και μας έδωσαν γνώση που θα ήταν αδύνατον να αποκτηθεί με άλλον τρόπο εκτός από τις επιτόπιες μετρήσεις, που χαρακτηρίζουν τη Διαστημική Φυσική σε σχέση με την υπόλοιπη Αστροφυσική. Αρχίζοντας από τη σύνθεση της ατμόσφαιρας, οι μετρήσεις του «Βενέρα 7» έδειξαν ότι αποτελείται κατά 97% από διοξείδιο του άνθρακα. Η θερμοκρασία στην επιφάνεια της Αφροδίτης αγγίζει τους 480 βαθμούς Κελσίου και η ατμοσφαιρική πίεση τα 9 εκατομμύρια Πασκάλ, δηλαδή 90 φορές μεγαλύτερη από την αντίστοιχη πίεση στην επιφάνεια της Γης – συγκρίσιμη με την πίεση σε θαλάσσια βάθη χιλίων μέτρων.
Η διαστημική κάψουλα Βενέρα 7 λίγο πριν από την εκτόξευση. Οι Σοβιετικοί νίκησαν στην κούρσα με τους Αμερικανούς για την κατάκτηση της Αφροδίτης.
Ο εφιαλτικός αυτός συνδυασμός υψηλής πίεσης και θερμοκρασίας δεν άφησε κανένα περιθώριο για ρομαντικά όνειρα ή πρακτικά σχέδια περαιτέρω εξερεύνησης ή αποικισμού της Αφροδίτης. Το «Βενέρα 7» επιβεβαίωσε πέραν κάθε αμφιβολίας ότι είναι αδύνατη η επιβίωση ανθρώπων στην επιφάνεια της Αφροδίτης και απέκλεισε επίσης την πιθανότητα ύπαρξης υγρού νερού στον αδελφό πλανήτη της Γης.
Ωστόσο, παρά τα καθόλου φιλόξενα σημάδια της πρώτης επαφής, οι διαστημικές αποστολές των Σοβιετικών συνεχίστηκαν. Υπήρξαν άλλες επτά προσεδαφίσεις από σκάφη της σειράς «Βενέρα», το 1972, 1975, 1978, και 1981, με προηγμένα όργανα μετρήσεων που επιβεβαίωσαν τα ευρήματα του «Βενέρα 7» και προσέθεσαν κι άλλες, γεωλογικές κυρίως, πληροφορίες – όπως για παράδειγμα ότι τα πετρώματα στην Αφροδίτη είναι βασαλτικά, δηλαδή ηφαιστειογενή.
Αναμφισβήτητα, αυτή η ξελογιάστρα κόλαση συνεχίζει μεν να μας γοητεύει με το λαμπρό της φως στον βραδινό και πρωινό ουρανό, αλλά αποτελεί κι ένα «παράδειγμα προς αποφυγήν», καθώς μας δείχνει πού μπορεί να οδηγηθεί ένας πλανήτης λόγω ενός ανεξέλεγκτου φαινομένου του θερμοκηπίου. Αν και δεν είμαστε ακόμη σε θέση να γνωρίζουμε τις λεπτομέρειες του παρελθόντος της Αφροδίτης, είναι βέβαιο ότι η υψηλή πυκνότητα της ατμόσφαιρας και η κυριαρχία του διοξειδίου του άνθρακα, είναι καθοριστικοί παράγοντες της εξωφρενικής αύξησης της θερμοκρασίας – που είναι ψηλότερη ακόμη και από τον Ερμή, ο οποίος είναι ο κοντινότερος στον Ηλιο πλανήτης.
Για τους Σοβιετικούς η αποστολή «Βενέρα 7» αποτέλεσε μια σημαντική πρωτιά και επιτυχία, που ήταν μάλιστα ιδιαίτερα καλοδεχούμενη στην ΕΣΣΔ, καθώς η μακρά σειρά σοβιετικών επιτυχιών στο Διάστημα είχε σπάσει από τη μεγαλειώδη επιτυχία του αμερικανικού προγράμματος «Απόλλων» της προσεδάφισης αστροναυτών στη Σελήνη.
Επισημαίνω ότι η πρώτη δεκαετία της διαστημικής εποχής είχε χαρακτηριστεί από συνεχείς πρωτιές των Σοβιετικών – αρκεί να θυμηθούμε τον πρώτο τεχνητό δορυφόρο, Σπούτνικ, το πρώτο ζωντανό πλάσμα στο Διάστημα, Λάικα, τον πρώτο άνθρωπο στη Διάστημα, Γκαγκάριν, τον πρώτο δορυφόρο που πλησίασε τη Σελήνη, Λούνα-1, κ.λπ. Μάλιστα, η Σοβιετική Ενωση ήταν τόσο πεπεισμένη για την καταλυτική υπεροχή της στα πυραυλικά συστήματα εκτόξευσης, που είχε αρνηθεί επανειλημμένα τη συνεργασία με τις ΗΠΑ στην εξερεύνηση και την ειρηνική χρήση του Διαστήματος.
Ευτυχώς όμως η Αφροδίτη ήταν ένα από τα πεδία εξερεύνησης που τελικά συνέβαλε στη συνεργασία μεταξύ των δύο υπερδυνάμεων μέσω της ανταλλαγής πληροφοριών στα προγράμματα Pioneer Venus και Venera το 1978, δείχνοντας ότι και στο Διάστημα η συνεργασία είναι προτιμότερη για την ανθρωπότητα από τον ανταγωνισμό.
* Ο κ. Γιάννης Δαγκλής είναι καθηγητής Διαστημικής Φυσικής στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και τακτικό μέλος της Διεθνούς Αστροναυτικής Ακαδημίας.