Αναβαθμίστε τον για να δείτε σωστά αυτό το site. Αναβαθμίστε τον browser σας τώρα!
Η σύνθετη διαδικασία ταυτοποίησης των προσφύγων που πνίγονται στο θαλάσσιο πέρασμα από την Τουρκία προς την Ελλάδα
ΕΡΕΥΝΕΣ 8.11.2015 • ΡΕΠΟΡΤΑΖ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ • ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ: ΧΡΗΣΤΟΣ ΑΡΑΜΠΑΤΖΗΣ • MONTAZ: ΓΩΓΩ ΜΠΕΜΠΕΛΟΥ
Είναι απόγευμα, τέλη Σεπτεμβρίου στη Μυτιλήνη, όταν ένας εκσκαφέας στη δυτική πλευρά του νεκροταφείου του Αγίου Παντελεήμονα ανοίγει τέσσερις λάκκους στο έδαφος. Ισάριθμες σοροί, τυλιγμένες με λευκά σεντόνια, θα ταφούν εκεί. Στις μαρμάρινες πλάκες, αντί ονόματος, θα γραφεί ένας αριθμός και μια ημερομηνία ναυαγίου.
Κανείς δεν ξέρει πώς τους λένε, την ακριβή ηλικία τους, τον τόπο γέννησής τους. Μόνο το ύψος και το φύλο τους είναι γνωστά και ότι προσπάθησαν να έρθουν από απέναντι: τα τουρκικά παράλια που φαίνονται στο βάθος του ορίζοντα.
Το ταξίδι τους, όμως, ακόμα κι αν σταμάτησε στη θάλασσα, δεν έχει τελειώσει. Στην Αθήνα, στον πρώτο όροφο της Διεύθυνσης Εγκληματολογικών Ερευνών (ΔΕΕ) της Ελληνικής Αστυνομίας, μια ομάδα επιστημόνων προσπαθεί να δώσει ονόματα σε σορούς σαν κι αυτές.
Στην Υποδιεύθυνση DNA φτάνουν δείγματα από βιολογικό υλικό προσφύγων και μεταναστών που πνίγηκαν στο Αιγαίο για να ακολουθήσει η σύνθετη διαδικασία εξαγωγής γενετικού τύπου. Στα εργαστήρια που ταυτοποίησαν μεταξύ άλλων και τα θύματα των πυρκαγιών της Ηλείας το καλοκαίρι του 2007, βρίσκεται σήμερα η τελευταία ελπίδα να εντοπιστούν οι οικείοι όσων χάνονται στη θάλασσα.
«Αυτή τη στιγμή έχουμε στο εργαστήριο δείγματα από 21 σορούς ναυαγίων που δεν μπόρεσαν να αναγνωριστούν με φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά, δακτυλικά αποτυπώματα ή οδοντογράμματα», λέει στην «Κ» η διευθύντρια της Υποδιεύθυνσης DNA, υποστράτηγος - βιολόγος, Πηνελόπη Μηνιάτη. «Περιμένουμε όμως αυτός ο αριθμός να αυξηθεί».
Περισσότεροι από 470 πρόσφυγες και μετανάστες πνίγηκαν στην Ανατολική Μεσόγειο το διάστημα Ιανουαρίου - Οκτωβρίου του 2015, σύμφωνα με στοιχεία του Διεθνούς Οργανισμού Μετανάστευσης. Μέσα σε μόνο ένα μήνα, τον Οκτώβριο, 49 παιδιά έχασαν τη ζωή τους σε ελληνικά ύδατα. Οι περισσότερες απώλειες καταγράφονται ανοιχτά της Λέσβου, όπου την περασμένη Τετάρτη ο Δήμος Μυτιλήνης κήρυξε τριήμερο πένθος.
«Σεισμός να γινόταν στο νησί, τόσοι άνθρωποι δεν θα πέθαιναν», λέει ο Αλέκος Καραγιώργης, ιδιοκτήτης γραφείου τελετών στα βόρεια του νησιού.
Τα πόδια του είναι ακόμη βρεγμένα όταν μιλάμε. Νωρίτερα είχε βουτήξει στη θάλασσα μέχρι τη μέση, στην παραλία Καλό Λιμάνι, για να ανασύρει μια σορό.
Έπειτα από κάθε ναυάγιο, μια ετερόκλητη ομάδα ανθρώπων αναλαμβάνει τη διαχείριση των σορών. Ψαράδες τις εντοπίζουν στα ανοιχτά και τις βγάζουν σε παραλίες. Ιδιοκτήτες γραφείων τελετών τις μεταφέρουν στο νοσοκομείο. Ιατροδικαστές συλλέγουν βιολογικό υλικό και εθελοντές πραγματοποιούν τις κηδείες ή βοηθούν επιζήσαντες, μαζί με το Λιμενικό, στην αναγνώριση συγγενών τους.
Όπως διαπιστώθηκε την περασμένη εβδομάδα σε ημερίδα στη Βαρκελώνη με τη συμμετοχή Ισπανών, Ιταλών, Μαλτέζων και Ελλήνων ιατροδικαστών, παρά τη διάθεση προσφοράς κάθε συμμετέχοντος, παρόμοιες αλυσίδες διαχείρισης σε χώρες της Μεσογείου δεν λειτουργούν πάντοτε ιδανικά. Συνήθως δεν υπάρχει μια ενιαία κρατική αρχή συλλογής προθανάτιων και μεταθανάτιων στοιχείων, η αποστολή βιολογικού υλικού δεν είναι πάντα δεδομένη, ενώ στην Ελλάδα δεν υπάρχουν ιατροδικαστές σε κάθε νησί.
Τους τελευταίους μήνες, ο ιατροδικαστής Κώστας Κούβαρης, ως συνεργάτης της Διεθνούς Επιτροπής του Ερυθρού Σταυρού και της Διεύθυνσης Αναζητήσεων του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού, αποτελεί τον ενδιάμεσο κρίκο μεταξύ συγγενών αγνοουμένων, ιατροδικαστών και νοσοκομείων στα νησιά.
«Οι παλαιότεροι θυμόμαστε τις ραδιοφωνικές αγγελίες της Διεύθυνσης Αναζητήσεων του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού που έψαχναν είτε Ελληνες μετανάστες στις ΗΠΑ είτε πρώην αιχμαλώτους του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου», λέει.
Τα τελευταία χρόνια όμως, η ίδια υπηρεσία καλείται να διαχειριστεί και το ζήτημα των αγνοούμενων προσφύγων. Αξιοποιώντας ένα παγκόσμιο δίκτυο από τα κατά τόπους τμήματά του ο Ερυθρός Σταυρός συγκεντρώνει από συγγενείς αγνοουμένων πληροφορίες (ύψος, βάρος, χρώμα μαλλιών, ματιών, τόπο διακοπής της τελευταίας επικοινωνίας) και τις συγκρίνει με τα διαθέσιμα στοιχεία ιατροδικαστών ή του Λιμενικού Σώματος.
Παράλληλα στα πλαίσια του προγράμματος Αποκατάστασης Οικογενειακών Δεσμών (Restoring Family Links) ο Ερυθρός Σταυρός διευκολύνει την επικοινωνία διασωθέντων από ναυάγια στο Αιγαίο με τους οικείους τους, και βοηθά στον εντοπισμό και την επανανένωση συγγενών που χάθηκαν κατά το προσφυγικό ταξίδι.
Πρόσφατα, σε μία σειρά διαλέξεων σε νησιά του Ανατολικού Αιγαίου και στην Αλεξανδρούπολη ο κ. Κούβαρης ενημέρωσε 151 άτομα (λιμενικούς, αστυνομικούς, πυροσβέστες, ιατροδικαστές και εθελοντές) για τη σημασία της καταγραφής λεπτομερών μεταθανάτιων στοιχείων. Όπως εξηγεί, πρέπει να φωτογραφίζονται άμεσα η σορός και τα προσωπικά αντικείμενα (ρούχα, παπούτσια, σάκοι, ρολόγια, κινητά τηλέφωνα, ή σημειώματα που μπορεί να είχαν πάνω τους). Εφόσον δεν είναι εφικτή η οπτική αναγνώριση οι επόμενες λύσεις είναι η σύγκριση οδοντογραμμάτων ή δακτυλικών αποτυπωμάτων. Για πρόσφυγες και μετανάστες όμως αυτά τα αρχεία συνήθως δεν είναι διαθέσιμα.
«Ακόμα και να τους έχουν πάρει στη χώρα τους δακτυλικά αποτυπώματα η αποστολή τους μέσω της Interpol δεν γίνεται εύκολα γιατί είναι χώρες διαλυμένες. Πώς να ζητήσεις αποτυπώματα από τη Συρία;» λέει ο κ. Κούβαρης. «Οπότε μόνη λύση είναι το DNA».
Πέρυσι, η Yποδιεύθυνση DNA της ΔΕΕ είχε καταφέρει να εξαγάγει γενετικό υλικό από προσωπικά είδη μεταναστών, όταν εκείνοι κάηκαν σε φωτιά που είχαν ανάψει στη Σάμο για να ζεσταθούν.
«Εδώ και χρόνια, αθόρυβα, προσφέρουμε το έργο της ταυτοποίησης των αγνοουμένων. Είναι υποχρέωσή μας», λέει στην «Κ» ο διευθυντής της ΔΕΕ, υποστράτηγος Δημήτρης Παπαναγιώτου.
Πενήντα άτομα στελεχώνουν την Υποδιεύθυνση DNA, εκ των οποίων οι μισοί είναι ειδικό επιστημονικό προσωπικό (βιολόγοι και βιοχημικοί). Εννέα στους δέκα είναι και κάτοχοι διδακτορικών διπλωμάτων. Ο κύριος όγκος δουλειάς τους αφορά συνήθως ποινικές υποθέσεις.
Τα πρώτα δείγματα βιολογικού υλικού αταυτοποίητων μεταναστών που έφταναν στα τέλη της δεκαετίας του ’90 στα εργαστήρια της αστυνομίας ανήκαν κυρίως σε άντρες ηλικίας 25-35 ετών που χάνονταν στο ποτάμι του Εβρου. «Πλέον προέρχονται από οικογένειες στο Αιγαίο», τονίζει η δρ Μηνιάτη.
Την τελευταία 15ετία, περισσότερα από 400 δείγματα σορών μεταναστών έχουν σταλεί στην Υποδιεύθυνση DNA. Ανάλογα με το είδος του βιολογικού υλικού ακολουθείται διαφορετική διαδικασία απομόνωσης του DNA. Σε ένα ειδικό μηχάνημα επεξεργασίας οστών οι επιστήμονες μπορούν να πάρουν γενετικό υλικό.
Επόμενο βήμα είναι η ποσοτικοποίηση, να βρεθεί δηλαδή πόσο γενετικό υλικό υπάρχει διαθέσιμο σε κάθε δείγμα. Ακολουθεί ο πολλαπλασιασμός του DNA και η ηλεκτροφόρησή του για να εξαχθεί ο γενετικός τύπος.
Η υπηρεσία διαθέτει και ειδικά ρομποτικά μηχανήματα δυνατότητας επεξεργασίας 200 δειγμάτων σε λιγότερο από δύο ώρες, με την ελάχιστη παρεμβολή προσωπικού. Ο περισσότερος εξοπλισμός έχει αγοραστεί με ευρωπαϊκούς πόρους. Μέχρι στιγμής έχει ολοκληρωθεί η εκπαίδευση του προσωπικού σε αυτά και σύντομα πρόκειται να τεθούν σε καθημερινή χρήση.
Στο τελικό στάδιο, εφόσον δεν υπάρχει κάποιος συγγενής για να προσφέρει άμεσα συγκριτικό υλικό, τα στοιχεία καταχωρίζονται σε βάση δεδομένων μη αναγνωρισμένων ατόμων, όπου είναι ήδη διαθέσιμα και στοιχεία συγγενών που ψάχνουν οικείους τους. Μέχρι σήμερα, όμως, δεν έχει γίνει ταύτιση μετανάστη σε αυτή τη βάση δεδομένων.
Η εξακρίβωση των συγγενικών σχέσεων είναι ιδιαίτερα πολύπλοκη. «Παλιότερα κάναμε διακρίβωση ταυτότητας πρώτου βαθμού συγγένειας», λέει η δρ Μηνιάτη. «Βλέποντας όμως τις ανάγκες στείλαμε για εκπαίδευση επιστημονικό προσωπικό για να εφαρμόζεται η διαδικασία σε πιο μακρινό βαθμό συγγένειας». Η ίδια υπηρεσία της Υποδιεύθυνσης DNA που προσφέρεται για τις αταυτοποίητες σορούς χρησιμεύει όμως και για τους ζωντανούς. Με παρόμοια μεθοδολογία διαπιστώνεται η συγγένεια ασυνόδευτων ανηλίκων στην Ελλάδα με μετανάστες που βρίσκονται σε άλλα ευρωπαϊκά κράτη προκειμένου να επιτευχθεί η επανένωσή τους.
Πάντως ακόμη κι αν οι συγγενείς των θανόντων βρίσκονται στο εξωτερικό, η ταυτοποίηση, αν και δύσκολη, είναι εφικτή. Πρόσφατα η αστυνομική υποδιευθύντρια - βιολόγος Αριστέα Μεθενίτη δέχθηκε στα γραφεία της ΔΕΕ τηλεφώνημα νεαρού από τον Λίβανο. Αναζητούσε τη μητέρα του έχοντας ως μόνη πληροφορία ότι η σορός της, ύστερα από ναυάγιο στο Φαρμακονήσι, πιθανώς βρισκόταν στη Ρόδο. Δεν είχε τη δυνατότητα να πάρει βίζα, να ταξιδέψει στην Ελλάδα και να την αναγνωρίσει. Ακολουθώντας τις οδηγίες της Υποδιεύθυνσης DNA, έδωσε δείγμα βιολογικού υλικού σε πιστοποιημένο εργαστήριο της χώρας του, εξήχθη ο γενετικός τύπος και διά μέσου της ελληνικής πρεσβείας στάλθηκε στην Αθήνα. Η μητέρα του ταυτοποιήθηκε και η σορός της επαναπατρίστηκε.
Σε άλλη περίπτωση, μέσω της Interpol και της υπηρεσίας «Μαύρης Ειδοποίησης» («Black Notice») για αναζήτηση άγνωστων σορών ταυτοποιήθηκε θανών με γενετικό τύπο συγγενούς που στάλθηκε από το Πακιστάν.
«Κατανοούμε τον πόνο των ανθρώπων που δεν ξέρουν την τύχη των δικών τους», λέει η δρ Μηνιάτη.
«Κλείνει ένας κύκλος για τους συγγενείς όταν μαθαίνουν ότι ο αγαπημένος τους έχει πεθάνει».
Πριν από δύο εβδομάδες ο ιατροδικαστής Θεόδωρος Νούσιας δέχθηκε στο νοσοκομείο Μυτιλήνης έναν πατέρα που αναγνώρισε τις σορούς τριών παιδιών του. «Φεύγουν από έναν πόλεμο αυτοί οι άνθρωποι και πνίγονται. Μακάρι να μη συναντάει κανένας αυτές τις εικόνες», λέει στην «Κ».
Δουλεύει ακατάπαυστα, συχνά από το πρωί μέχρι το βράδυ, χωρίς άδειες και ρεπό, πραγματοποιώντας διαρκώς νεκροψίες και νεκροτομές. Στο νοσοκομείο βρίσκεται ως επικουρικός και η σύμβασή του λήγει τον Δεκέμβριο.
Την ημέρα που μιλήσαμε, 14 σοροί παρέμεναν στο νεκροτομείο. Αργότερα προστέθηκαν κι άλλες. Ο χώρος δεν επαρκούσε, ώσπου πρόσφατα δόθηκε λύση, όταν έφτασε στο νοσοκομείο ειδικό ψυχόμενο κοντέινερ μήκους 12 μέτρων.
Στην απόκτησή του συνέβαλε η εθελοντική ομάδα «Χωριό του όλοι μαζί» και τα έξοδα αγοράς (περίπου 8.000 ευρώ) καλύφθηκαν από Αγγλίδα δικαστικό που το καλοκαίρι είχε βρεθεί στη Λέσβο εθελοντικά βοηθώντας τους πρόσφυγες. Ο χώρος, πάντως, δεν επαρκεί ούτε για τις ταφές και η δημοτική αρχή Μυτιλήνης προσπαθεί τις τελευταίες εβδομάδες να εξασφαλίσει ένα οικόπεδο για να επεκτείνει το νεκροταφείο.
Η διαδικασία της διαχείρισης των σορών είναι για όσους συμμετέχουν σε αυτήν ιδιαίτερα ψυχοφθόρος. Η εθελόντρια Έφη Λατσούδη ξεκίνησε να βοηθάει στις ταφές και αναγνωρίσεις το 2012, ύστερα από ναυάγιο στην παραλία της Θερμής. Πέρυσι μαζί με άλλους εθελοντές καθοδήγησαν μια γυναίκα για να βρει τη σορό του παιδιού της. Εκείνη είχε επιζήσει σε ναυάγιο στη Λέσβο και έδωσε δείγμα βιολογικού υλικού για εξαγωγή DNA. Υστερα από μήνες βρέθηκε η σορός του παιδιού της στη Χίο και ταυτοποιήθηκε μετά τη σύγκριση των γενετικών τύπων.
Τους τελευταίους δύο μήνες, η κ. Λατσούδη συμμετέχει όλο και πιο συχνά στην ταφή μεταναστών. Την βοηθούν και άλλοι ντόπιοι εθελοντές, αλλά και μουσουλμάνοι μετανάστες από Συρία, Αφγανιστάν και Αίγυπτο που ζουν στην Ελλάδα από το 2001. Τότε έφτασαν στη Λέσβο κάποιοι από αυτούς ακολουθώντας τα ίδια θαλάσσια περάσματα με των τωρινών προσφυγικών ροών. Ηθελαν να συνεχίσουν το ταξίδι τους προς την Ευρώπη, αλλά δεν τα κατάφεραν και έκτοτε ζουν στο νησί.
Πρόσφατα συμμετείχε σε μια κηδεία ένας πρόσφυγας λίγο πριν επιβιβαστεί στο πλοίο που θα τον μετέφερε στον Πειραιά.
«Στην αρχή το έκανα πιστεύοντας ότι είναι χρέος μας», λέει η κ. Λατσούδη.
«Από ένα σημείο και μετά, όμως, με τσάκισε. Είναι εξοντωτικό να βλέπεις μάνες που θάβουν τα μωρά τους».
Ταυτοποίηση άγνωστων σορών προσφύγων μέσω DNA
Ρεπορτάζ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ
Βίντεο: ΧΡΗΣΤΟΣ ΑΡΑΜΠΑΤΖΗΣ- ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΟΥΤΑΦΗΣ
Μοντάζ: ΓΩΓΩ ΜΠΕΜΠΕΛΟΥ
Γράφημα: ΝΟΤΗΣ ΡΗΓΑΣ/ΑΤΕΛΙΕ «Κ»
Σχεδίαση σελίδας: VALENTINA VILLEGAS NIKAS
Για την Kαθημερινή και το Kathimerini.gr.
Κυριακή 8.11.2015