Η φιλελεύθερη δημοκρατία βασίζεται σε μια αντίφαση, σε ένα παράδοξο: στη συμβιωτική αλλά ταυτόχρονα αντιθετική σχέση της δημοκρατικής με τη φιλελεύθερη αρχή. Από τη μια, η ουσία της δημοκρατίας είναι η λαϊκή κυριαρχία. Από την άλλη, όμως, η δημοκρατία είναι φιλελεύθερη όταν επιτρέπει στα άτομα να διατηρήσουν έναν προστατευμένο χώρο αδιαπέραστο ακόμα και από τις αποφάσεις της πλειοψηφίας. Τα δικαιώματα είναι ένα είδος ασπίδας ακόμα και έναντι μιας ισχυρής πλειοψηφίας. Αν κάμπτονται από την πολιτική της δύναμη, αν δεν υπάρχουν θεσμικές εγγυήσεις, τότε η δημοκρατία παύει να είναι φιλελεύθερη. Και σύντομα θα πάψει να είναι και δημοκρατία.
Δυστυχώς, αυτό δεν γίνεται εύκολα κατανοητό ή αποδεκτό από όσους θεωρούν ότι θα βρίσκονται πάντα ασφαλείς μέσα σε πλειονότητες. Θεωρούν αντιδημοκρατικά τα όρια που θέτουν οι θεσμοί, απορρίπτουν τα δικαιώματα που νομίζουν πως δεν τους αφορούν, εξοργίζονται με την ελευθερία που εξασφαλίζει το κράτος δικαίου σε άτομα και μειονότητες και με τους περιορισμούς της πλειονότητας που αυτά συνεπάγονται. Δεν ανέχονται την ανοχή. Θα πέσουν εύκολα θύματα λαϊκιστών που θα τους μιλήσουν με μια γλώσσα βαθιά συντηρητική και ηθικιστική, που απευθύνεται όμως σε ισχυρά ένστικτα. Οσο επικίνδυνο κι αν είναι αυτό το είδος υπονόμευσής της, η φιλελεύθερη δημοκρατία θα πρέπει να το αντιμετωπίσει ευθαρσώς. Η φιλελεύθερη δημοκρατία νομιμοποιείται από τη συναίνεση των πολιτών. Η νομιμοποίηση όμως δεν έχει νόημα αν, για να την εξασφαλίσεις, μεταλλαχθείς.
Αλλά υπάρχει και μια άλλη σημαντική κατηγορία θεμάτων που δεν σχετίζονται με δικαιώματα αλλά με κορυφαίες εθνικές επιλογές. Ποιος είναι ο αρμόδιος να λάβει τις αποφάσεις; Το αντιπροσωπευτικό σύστημα, παρά την εγγενή παθογένειά του, είναι απαραίτητο. Αλλά μπορεί να εξασφαλίσει την απαραίτητη νομιμοποίηση χωρίς κάποιες, νησίδες έστω, άμεσης δημοκρατίας; Θεωρώ ότι υπάρχουν κάποιες στιγμές στην ιστορία ενός έθνους που πρέπει το πολιτικό σύστημα να απευθύνεται στον λαό χωρίς διαμεσολάβηση. Γνωρίζω ότι υπάρχει ο κίνδυνος ο λαός να «παρασυρθεί» σε λανθασμένες αποφάσεις. Δεν θα μπω στον πειρασμό να ζητήσω έναν ικανοποιητικό ορισμό του «λάθους». Αλλά θα θυμίσω ότι για τα λάθη τους διακρίνονται κυρίως οι ηγεσίες και όχι οι λαοί.
Θα ρωτήσει κάποιος: Πώς μπορείς να μιλάς ακόμα για δημοψήφισμα σε μια χώρα που έζησε τον θεσμικό ευτελισμό του 2015; Δυσκολεύομαι να δω γιατί «έκανε λάθος» τότε ο λαός όταν έσπευσε να ψηφίσει υπό την ισχυρή επιρροή μιας αδίστακτα καιροσκοπικής κυβέρνησης και με αντίβαρο μια απαξιωμένη αντιπολίτευση που είχε χρεωθεί (δικαίως) την κρίση. Αν δεχτούμε ότι ο λαός «παρασύρεται» εύκολα, θα πρέπει να δεχτούμε επίσης ότι παρασύρεται από το πολιτικό σύστημα, από τους αντιπροσώπους του – εκείνους δηλαδή ακριβώς που διεκδικούν το αλάθητο. Η φάρσα του Brexit δεν ανέδειξε τόσο την επιπολαιότητα του βρετανικού λαού όσο την ολοκληρωτική αποτυχία του βρετανικού πολιτικού συστήματος.
Τα δημοψηφίσματα δεν είναι απαραίτητο να γίνονται μ’ αυτόν τον τρόπο. Δεν υπάρχουν βέβαια εύκολες λύσεις, τέλεια δημοψηφίσματα. Ο,τι και να κάνουμε, η παθογένεια θα συνεχίσει να μας υπονομεύει. Αλλά πόσο ακόμα μπορούμε να χειραγωγούμε τον λαό, να τον κρατάμε υπό κηδεμονία σε έναν κόσμο όπου οι τεχνολογικές εξελίξεις καθιστούν μορφές άμεσης δημοκρατίας όχι απλώς πραγματοποιήσιμες αλλά και αξιόπιστες; Πόσο θα κρατάμε τον λαό τεχνητά «ανήλικο»; Είναι λες και επιδιώκουμε να θρέψουμε την απάθεια και την ανικανότητα για καταλογισμό, να υπονομεύσουμε τη συναίνεση και τελικώς να προσφέρουμε τον λαό στο πιάτο των λαϊκιστών.
Πόσο ζοφερό θα είναι το μέλλον της φιλελεύθερης δημοκρατίας όταν ο λαός θα αντιδράσει στον αφόρητο ελιτίστικο πατερναλισμό, δεν χρειάζεται να το περιγράψω. Διότι το βλέπουμε μπροστά μας.
* Ο κ. Αριστείδης Χατζής είναι καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου & Θεωρίας Θεσμών στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Θα είναι ομιλητής στο Οικονομικό Φόρουμ των Δελφών.