Οι κρίσεις δοκιμάζουν τους ηγέτες. Πώς αντιδρούν όταν αντιμετωπίζουν μια φυσική καταστροφή, μια βέβαιη χρεοκοπία ή μια τρομοκρατική επίθεση; Τα αντανακλαστικά τους ελέγχονται υπό συνθήκες ισχυρής ψυχολογικής πίεσης και σημαντικού πολιτικού κόστους, σε κοινή θέα, σε πραγματικό χρόνο.
Δεν είναι όλες οι κρίσεις ίδιες. Ολες όμως απαιτούν ευθυκρισία. Ο ρηχός ηγέτης εξηγεί την κρίση συνωμοσιολογικά και τη χειρίζεται δημοσιοσχετίστικα – πασχίζει πρωτίστως να ελαχιστοποιήσει το πολιτικό κόστος για τον ίδιο και την κυβέρνησή του. Αλλοτε φλύαρα, άλλοτε αμήχανα. Ο συνετός ηγέτης δρα διαφορετικά. Μετατρέπει την κρίση σε ευκαιρία για να σφυρηλατηθεί η εθνική ενότητα με όρους ενισχυμένης αυτογνωσίας.
Δείτε την περίπτωση της 38χρονης πρωθυπουργού της Νέας Ζηλανδίας Τζασίντα Αρντερν. Η τρομοκρατική επίθεση ενός ακροδεξιού, λευκού φυλετιστή σε δύο τζαμιά, στο φιλήσυχο Christchurch, και η συνακόλουθη δολοφονία πενήντα αθώων ανθρώπων στάθηκαν αφορμή να αναδειχθούν τα ηγετικά χαρίσματά της.
Εκ πρώτης όψεως, ο ρόλος της δεν ήταν δύσκολος: απέναντι σε ένα δολοφόνο τρομοκράτη αρθρώνεις αυτονόητα τις κοινές αξίες της πολιτικής κοινότητας που εκπροσωπείς. Σωστό, αλλά το ενδιαφέρον είναι πώς. Ολοι θα καταδικάσουν τον τρομοκράτη. Πώς όμως θα το κάνουν;
Ξύλινα ή ευφάνταστα; Με χονδροειδές μίσος ή με λεπτή αποφασιστικότητα; Με τετριμμένο λόγο ή με υψηλό συμβολισμό; Η σημασία είναι στις λεπτομέρειες.
Η κ. Αρντερν έκανε το σημαντικότερο στη διαχείριση της κρίσης: Εθεσε το πλαίσιο ερμηνείας του αποτρόπαιου συμβάντος (αφηγηματική πλαισίωση) και το μετέφρασε σε πολιτική δράση.
Αφηγηματική πλαισίωση
Ενα συγκλονιστικό, απροσδόκητο γεγονός χρήζει ερμηνείας: Πώς πρέπει να κατανοήσουμε αυτό που μας συμβαίνει; Τα γεγονότα από μόνα τους ουδέποτε υπαγορεύουν την ερμηνεία τους. Απαιτείται ηγετική αφήγηση – το λεξιλόγιο με βάση το οποίο το έθνος θα κατανοήσει τη συμφορά.
Για έναν μισαλλόδοξο Αυστραλό γερουσιαστή, λ.χ., η τρομοκρατική επίθεση στη Νέα Ζηλανδία έδειξε ότι φταίνε τα θύματα! «Η πραγματική αιτία του αιματοκυλίσματος (…)», είπε παράλογα ο γερουσιαστής Ανιγκ, «είναι το μεταναστευτικό πρόγραμμα, που επέτρεψε σε μουσουλμάνους φανατικούς να μεταναστεύσουν στη Νέα Ζηλανδία». Με άλλα λόγια, δεν θα είχε συμβεί η επίθεση αν δεν υπήρχαν μουσουλμάνοι στη χώρα, όπως, κατ’ αναλογία, δεν θα υπήρχαν ληστείες τραπεζών αν δεν υπήρχαν τράπεζες!
Δεκτό ότι μια τέτοια αφήγηση είναι εξόχως εκκεντρική και, άρα, απίθανη. (Η αυστραλιανή Γερουσία επέπληξε τον ιδιόρρυθμο γερουσιαστή.) Δεν είναι, όμως, η μόνη ελαττωματική αφήγηση. Θυμάστε την αντίδραση του προέδρου Τραμπ μετά τον φόνο ενός αριστερού αντιδιαδηλωτή στη Charlottesville από έναν ακροδεξιό, λευκό φυλετιστή το 2017; Και οι δύο πλευρές φταίνε, είπε: Και οι λευκοί φυλετιστές και οι αντίπαλοί τους έχουν «κακούς» και «καλούς» ανθρώπους. Η σχετικοποίηση ενός εγκλήματος μειώνει την ηθική του απαξία. Είναι και αυτή μια αφήγηση.
Οχι όμως για την κ. Αρντερν. Η τρομοκρατική επίθεση κατά μιας μειονότητας συνιστά επίθεση εναντίον του έθνους συνολικά. «Πολλοί από αυτούς που επηρεάστηκαν είναι μέλη των μεταναστευτικών κοινοτήτων μας», είπε. «Η Νέα Ζηλανδία είναι το σπίτι τους – είναι εμείς». Οι πολίτες ανταποκρίθηκαν. Το κύμα συμπαράστασης στη μουσουλμανική κοινότητα ήταν τεράστιο. Στις εκκλησίες έψαλαν τον εθνικό ύμνο. Η χώρα δεν έγινε μόνο μια γροθιά, αλλά απέκτησε μια οξυμένη αίσθηση της ευπρόσδεκτης ετερογένειάς της.
Αποτεινόμενη στη μουσουλμανική κοινότητα της χώρας, είπε φιλοσοφημένα η Νεοζηλανδή πρωθυπουργός: «Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε τον πόνο σας, αλλά μπορούμε να περπατήσουμε μαζί σας σε κάθε στάδιο». Μπορεί ο πόνος του άλλου να είναι απροσπέλαστος, αλλά είναι αναγνωρίσιμος. Η κοινή ανθρώπινη φύση μας δίνει τη δυνατότητα να μοιραζόμαστε τον πόνο, ακόμη και όταν δεν μας αφορά ευθέως. Γνωρίζοντας το πένθος από τη δική μας εμπειρία ο καθένας, μπορούμε να συναισθανθούμε το πένθος του άλλου.
Εξωλεκτική επικοινωνία
Η λεκτική επικοινωνία, αν και σημαντική, δεν είναι το παν. Ακόμα πιο σημαντική είναι η εξωλεκτική επικοινωνία. Ταυτιζόμαστε με τον πολιτισμικά διαφορετικό συμπατριώτη μας όταν αναγνωρίζουμε συμβολικά την ετερότητά του. Φορώντας απροσδόκητα την ισλαμική μαντίλα, στις επισκέψεις της στις οικογένειες των θυμάτων, η πρωθυπουργός –μια δυτική, νέα, μοντέρνα γυναίκα– προβάλλει τη συμβολική ταύτιση μαζί τους. Υπερβαίνει στιγμιαία τη δική της ταυτότητα για να τη διευρύνει. Τα λόγια της αποκτούν ιδιαίτερη πειθώ στο μέτρο που εκφέρονται σε ένα άρρητο πλαίσιο επικοινωνίας που ορίζει ο συμβολισμός της μαντίλας. Το πώς λέει κάποιος κάτι σε κάποιον μεταφέρει άρρητα έναν προσανατολισμό για τη σχέση που επιθυμεί να έχει μαζί του. Η μαντίλα συνιστά «μετα-επικοινωνία» – είμαι μία από εσάς.
Υπάρχει κι ένα δεύτερο –παράδοξο– στοιχείο άρρητης επικοινωνίας: Αυτό που η ομιλήτρια ρητά αρνείται να πει – το όνομα του δολοφόνου. «Είναι τρομοκράτης. Είναι δολοφόνος», είπε στη Βουλή η κ. Αρντερν, αρχίζοντας την ομιλία της στα αραβικά («αλ σαλάαμ αλάικουμ» – «ειρήνη σε εσάς»). Και συνέχισε: «Οταν μιλώ θα παραμένει ακατονόμαστος. (…) Πείτε τα ονόματα όσων χάθηκαν, όχι το όνομα αυτού που τους αφαίρεσε τη ζωή. Μπορεί να αναζήτησε την αρνητική διασημότητα, αλλά εμείς στη Νέα Ζηλανδία δεν θα του δώσουμε τίποτε. Ούτε το όνομά του».
Εδώ η κ. Αρντερν προσφεύγει στην αρχαία πρακτική του damnatio memoriae – την καταδίκη της μνήμης. Για τους αρχαίους Ρωμαίους, η λήθη ήταν χειρότερη από τον θάνατο. Αρνούμενοι να προφέρουμε το όνομα του δολοφόνου στην πολιτική μας συζήτηση, του επιβάλλουμε την ύψιστη τιμωρία στην πόλη – τον καταδικάζουμε στην ανυπαρξία.
Η Νέα Ζηλανδία δεν είναι μόνο μια πανέμορφη χώρα. Αν είσαι μετανάστης, είναι μια χώρα που επιζητεί την ισότιμη συμπερίληψή σου στη φιλελεύθερη πολιτική κοινότητα, χωρίς να σου ζητάει να θυσιάσεις την ιδιοπροσωπία σου. Πρόκειται για μια λεπτή και επισφαλή ισορροπία. Η ηθική εγρήγορση της πρωθυπουργού σε ένα οδυνηρό συμβάν δείχνει υποδειγματικά πως μπορεί να διατηρηθεί.
* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στα Πανεπιστήμια Κύπρου και Warwick.