Οι τρεις θεσμοί διακυβέρνησης της Ε.Ε. (Κοινοβούλιο, Συμβούλιο, Επιτροπή), έφθασαν σε συμφωνία για το πλαίσιο του επόμενου επταετούς προγράμματος για την επιστημονική έρευνα, με την ονομασία «Ορίζων-Ευρώπη». Η εξέλιξη αυτή ενδιαφέρει άμεσα και τη χώρα μας. Ο προϋπολογισμός δεν έχει ακόμη οριστικοποιηθεί αλλά εκτιμάται ότι θα είναι της τάξης των 100 δισ. ευρώ – το μεγαλύτερο πρόγραμμα επιστημονικής έρευνας που υπήρξε ποτέ στην Ε.Ε. Αυτή η εξέλιξη συμβαδίζει με ένα από τα βασικά σημεία της Διακήρυξης του Προέδρου Μακρόν για την Αναγέννηση της Ευρώπης.
Οι βασικές κατευθύνσεις του «Ορίζων-Ευρώπη» αναμένεται να αφορούν σε συνεργατικά προγράμματα μεταξύ της ακαδημαϊκής κοινότητας και της βιομηχανίας, σε προγράμματα αναφερόμενα σε ειδικά κοινωνικά προβλήματα, σε προγράμματα αριστείας μέσω του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Έρευνας και στο πρόγραμμα Marie Skłodowska-Curie, που σχετίζεται κυρίως με την κινητικότητα των νέων και των ώριμων ερευνητών. Με αυτή την έννοια το νέο πρόγραμμα δεν διαφέρει ουσιαστικά από το πρόγραμμα HORIZON-2020 που λήγει τον ερχόμενο χρόνο. Αλλά στο νέο πρόγραμμα υπάρχουν και φρέσκες ιδέες, όπως η ενίσχυση της χρηματοδότησης για ανάπτυξη δράσεων στις πιο φτωχές χώρες, αλλά και η ταχύτατη (fast-track) αξιολόγηση προτάσεων με προωθημένο καινοτόμο χαρακτήρα.
Υπάρχουν αρκετά θέματα ακόμα ανοικτά, όπως ο τελικός προϋπολογισμός και η αποκρυστάλλωση των κύριων κατευθύνσεων. Αυτά θα αποφασιστούν μετά τις επερχόμενες ευρωεκλογές. Προσωπικά υποστηρίζω σταθερά επί χρόνια ότι στα προγράμματα έρευνας της Ε.Ε. πρέπει να επικρατεί το δόγμα «κοινωνία της γνώσης» αντί του δόγματος «οικονομία της γνώσης» που επικρατούσε μέχρι τώρα. Το πρώτο είναι γενικότερο, συμπεριλαμβάνει το δεύτερο και η αποδοχή του μπορεί να ενισχύσει δράσεις που έχουν μείνει στη σκιά μέχρι τώρα, όπως η εκλαΐκευση της επιστήμης και η ανάδειξη της κοινωνικής σημασίας των επιτευγμάτων της.
Αυτές οι εξελίξεις ενδιαφέρουν άμεσα την Ελλάδα, δεδομένου ότι ένα μεγάλο μέρος της εγχώριας επένδυσης στην έρευνα προέρχεται από συμμετοχή σε προγράμματα της Ε.Ε. Από την άλλη μεριά, ο χώρος της έρευνας είναι κατ’ εξοχήν αναπτυξιακός, γιατί κάθε ένα ευρώ που επενδύεται στην έρευνα μεσο-μακροπρόθεσμα αποδίδει περίπου 6-8 ευρώ. Επιπλέον, όσο μεγαλύτερη είναι η συμμετοχή της χώρας σε προγράμματα της Ε.Ε., τόσο πιο αποτελεσματική θα είναι η ανάσχεση της μετανάστευσης Ελλήνων επιστημόνων, που κορυφώθηκε στα χρόνια της δεκαετούς κρίσης, αλλά και ο επαναπατρισμός τους.
Το νέο πρόγραμμα της Ε.Ε. δίνει μια νέα ευκαιρία να επανεξεταστεί στη χώρα μας το ισχνότατο πρόγραμμα έρευνας, καινοτομίας και τεχνολογικής ανάπτυξης. Ουδέποτε μέχρι σήμερα η εθνική επένδυση στην έρευνα, ως ποσοστό του ΑΕΠ, δεν υπερέβη το μισό του μέσου όρου επένδυσης στην Ε.Ε.
Ουδέποτε μέχρι σήμερα υπήρξε στρατηγικό σχέδιο με μακροπρόθεσμους και καθορισμένους στόχους στην ερευνητική πολιτική της χώρας. Ουδείς διανοήθηκε να αντιμετωπίσει την επιστημονική έρευνα και ως ένα βασικό όπλο εκσυγχρονισμού της χώρας και βελτίωσης του μορφωτικού επιπέδου του πληθυσμού.
Επιβάλλεται η Ελλάδα αφενός να διεκδικήσει μια όσο το δυνατόν καλύτερη θέση στο νέο επταετές πρόγραμμα της Ε.Ε. και αφετέρου να αναπτύξει το δικό της παράλληλο, αυτοτελές εθνικό πρόγραμμα, που δεν θα αποτελεί συμπλήρωμα του ευρωπαϊκού. Η αρχή πρέπει να γίνει με την απαλλαγή από τα άχρηστα και καταστροφικά θεσμικά μέτρα γραφειοκρατικής φύσης, τα οποία θεσπίστηκαν κυρίως τα τελευταία χρόνια και πέρασαν σφιχτή θηλιά στους ερευνητές και στην ερευνητική διαδικασία, οδηγώντας την μοιραία σε εκφυλισμό, αν όχι σε αργό θάνατο.
*Ο κ. Γεράσιμος Α . Παπαδόπουλος είναι Σεισμολόγος, Πρόεδρος του Συστήματος Εγκαιρης Προειδοποίησης για Τσουνάμι (UNESCO) και υποψήφιος ευρωβουλευτής με το Ποτάμι.