Εφυγε από την Κρήτη στα 18, για να σπουδάσει Βιολογία στην Αμερική, όταν κανείς δεν γνώριζε την επιστήμη. «Μικροβιολόγος θα γίνεις;» τον ρωτούσαν. Στα 29 ήταν ήδη καθηγητής Βιολογίας στο Χάρβαρντ. Στα 32 πίσω στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και μετά στην Κρήτη, όπου έστησε Βιολογικό Τμήμα και το καμάρι της ελληνικής έρευνας, το Ινστιτούτο Μοριακής Βιολογίας και Βιοτεχνολογίας. Το όνομα αυτού Φώτης Καφάτος, το αστέρι της Ελλάδας στον χώρο των επιστημών. O καθηγητής που ενέπνευσε πλήθος Ελλήνων φοιτητών και στους κόλπους του οποίου ανατράφηκαν αρκετά από τα σημερινά μεγάλα ονόματα του κλάδου. Είναι αμφίβολο αν υπάρχει άλλος Ελληνας βιολόγος με τόσες πολλές εργασίες: 280 πρωτότυπες μελέτες εγγράφονται στο βιογραφικό του, στα πεδία της Αναπτυξιακής Μοριακής Βιολογίας, της Κυτταρικής Βιολογίας, της Βιολογίας Εντόμων. Από το 1993 είναι γενικός διευθυντής στο σημαντικότερο ίσως «σπίτι» της γενετικής στη Γηραιά Ηπειρο, στο Ευρωπαϊκό Εργαστήριο Μοριακής Βιολογίας που εδρεύει στη Χαϊδελβέργη. Τη συνέντευξη παραχώρησε την «K» κατά το μονοήμερο ταξίδι του στην Αθήνα, προκεμένου να παραστεί και να ομιλήσει σε ημερίδα για τη Βιοποικιλότητα που οργάνωσε το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Γουλανδρή.
– Τι πιστεύετε για την κλωνοποίηση ανθρώπου;
– Είμαι τελείως εναντίον της κλωνοποίησης, με την έννοια της δημιουργίας ανθρώπων, που είναι η επανάληψη του εαυτού μας. Αν και δεν θα είναι η επανάληψη. Δεν είμαστε δέσμιοι της κληρονομικότητάς μας, αλλά της αλληλεπίδρασης κληρονομικότητας και περιβάλλοντος. Και οι ομοζυγωτικοί δίδυμοι είναι γενετικά ίδιοι, αλλά δεν υπάρχει πρόβλημα, γιατί δεν είναι ίδιοι άνθρωποι, άρα ούτε στην κλωνοποίηση θα ήταν ίδιοι άνθρωποι. Αλλά για μένα είναι αποκρουστική η ιδέα να θέλει κάποιος να αναπαραγάγει τον εαυτό του. Από την άλλη πλευρά, είναι σαφές ότι έχουν ανοιχτεί νέα πεδία. Εχουμε τα λεγόμενα βλαστοκύτταρα, τα οποία δίνουν πολύ μεγάλη ευελιξία στον οργανισμό, προστρέχουν σε διαφορετικές κατευθύνσεις, αναπαραγάγουν κύτταρα στον εγκέφαλο. Στο άμεσο μέλλον θα έχουμε μια εξέλιξη της Βιοϊατρικής προς την κατεύθυνση της ανανέωσης του σώματος με τη χρήση των στελεχικών κυττάρων. Τα βλαστοκύτταρα, που προέρχονται από πρώιμα έμβρυα είναι αναγκαία για τη μελέτη αυτού του φαινομένου. Σ’ αυτό το σημείο δημιουργούνται ηθικά, θρησκευτικά, πραγματιστικά διλήμματα. Πιστεύω ότι θα πρέπει να αποφύγουμε την αλαζονεία ότι κατέχουμε την απόλυτη αλήθεια, είτε αυτή προέρχεται από τη θρησκεία είτε από την επιστήμη. Είναι μεγάλο λάθος. Προσωπικά πιστεύω ότι η χρήση των στελεχικών κυττάρων θα ανακουφίσει τον ανθρώπινο πόνο, για μένα είναι ηθικά δικαιωμένη η έρευνα προς αυτή την κατεύθυνση, αλλά είναι κάτι που χρειάζεται συζήτηση, όχι με κινδυνολογία, όχι με αλαζονεία, αλλά με ώριμη σκέψη και οριοθετώντας επιτρεπτά όρια. Είμαι ενάντια στην κλωνοποίηση ανθρώπου αλλά όχι ενάντια στην ιδέα να γίνουν μελέτες στα πρώιμα στάδια του εμβρύου κάτω από συγκεκριμένους κανόνες και σύστημα εποπτείας.
– H Μοριακή Βιολογία υπεισέρχεται σε πολλά πεδία: επιστήμες της ζωής, ιατρική, φαρμακολογία, γεωργία, τρόφιμα, κλπ. Σε όλα αυτά τα πεδία, λένε, υπάρχει ένα όφελος για την ανθρωπότητα, αλλά και ένα κόστος ή ένας κίνδυνος. Ποιο είναι το όφελος και ποιος ο κίνδυνος;
– Νομίζω η γνώση αυτή καθεαυτή ποτέ δεν αποτελεί κίνδυνο. O κίνδυνος είναι οι εφαρμογές της, το πώς αξιοποιούμε τη γνώση προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση. H επιστήμη αυτή καθεαυτή είναι ένα φαινόμενο αποκλειστικά ανθρώπινο -πάντα ψάχναμε να κατανοήσουμε το σύμπαν, τον εαυτό μας, αυτό είναι βαθιά κομμάτι του να είσαι άνθρωπος. H Μοριακή Βιολογία είναι μια προσπέλαση της ζωής. Το όφελος για την επιστήμη είναι η αυτογνωσία, μια σοβαρή προσφορά στον πολιτισμό μας, για την οποία πρέπει να είμαστε τόσο περήφανοι όσο είμαστε για την ποίηση, την τέχνη. Για μένα η επιστήμη είναι μέρος του πολιτισμού.
Από την άλλη, κέρδος είναι και οι ανακαλύψεις οι ωφέλιμες στην κοινωνία, κυρίως προς την κατεύθυνση της ιατρικής, όπου βαδίζουμε τα τελευταία χρόνια. Εχουμε μια σύγκλιση της Βιολογίας και της Ιατρικής προς τη Βιοiατρική: οι πληροφορίες που οι βιολόγοι εκμαιεύουν από τη φύση βρίσκουν εφαρμογές στην ιατρική και πάλι τα θέματα που θέτει η ιατρική πράξη γίνονται εναύσματα για μελέτες στη Βιολογία.
Οσον αφορά το κόστος, είναι θέμα εφαρμογών, τι θέλει να κάνει ο άνθρωπος με την πληροφορία που διαθέτει. Ισως κινδυνολογούμε υπερβολικά γύρω από αυτό το θέμα. Από την άλλη, πάντα μας τρομάζει κάτι που δεν ξέρουμε και από αυτή την άποψη είναι φυσικό να υπάρχει ο φόβος μήπως οι μελέτες, που γίνονται στη Βιολογία οδηγούν σε μέρη που δεν έπρεπε να πάμε. Πιστεύω ότι η γνώση είναι κάτι το οποίο δεν επιδέχεται περιορισμούς. Μόνο χρειάζεται ωριμότητα της κοινωνίας και ενδιαφέρον από τους θεσμούς της να καθοδηγήσουν τις εφαρμογές της γνώσης.
– Υπάρχουν σοβαρές ενστάσεις για τις μέχρι τώρα εμπορικές εφαρμογές της Γενετικής…
– Νομίζω ότι κάθε καινούργια επιστήμη, που διαφαίνεται ότι μπορεί να έχει εφαρμογές κινεί το ενδιαφέρον των εταιρειών. Το ίδιο έγινε με τη χημεία και αναπτύχθηκε η χημική βιομηχανία, το ίδιο γίνεται τώρα με τη Μοριακή Βιολογία. Νομίζω ότι οι ενστάσεις είναι συζητήσιμες. Υπήρξαν φαινόμενα, που δεν ήταν υγιή, όπως η προσπάθεια να μονοπωληθούν πατέντες του ανθρώπινου γονιδιώματος, αυτό όμως δεν πέρασε και τα πράγματα τώρα οδηγούνται προς μια πιο ισορροπημένη κατάσταση. H εφαρμογή των νόμων περί ευρεσιτεχνιών στράφηκε περισσότερο προς την κατεύθυνση που ακολουθούσε η Ευρώπη. Δεν μπορείς πια να πάρεις πατέντα για την περιγραφή ενός γονιδίου. Πρέπει να περιγράψεις τις εφαρμογές, που απορρέουν από αυτήν την πληροφορία. Αυτό ισχύει πλέον σε Ευρώπη και -ίσως πιο ελαστικά- σε Αμερική.
Τώρα, αν η βασική έρευνα είναι δουλειά των ακαδημαϊκών ινστιτούτων (ερευνητικών κέντρων ή πανεπιστημίων), η εφηρμοσμένη έρευνα γίνεται καλύτερα από τις εταιρείες. Διότι, για να αναπτυχθεί π.χ. ένα νέο φάρμακο απαιτούνται περίπου μισό δισ. δολάρια. Από αυτό το ποσό, μόνο το 1% είναι το κόστος της βασικής έρευνας. Το υπόλοιπο πρέπει να το βάλουν οι εταιρείες. Δεν είναι όμως σκόπιμο να χρηματοδοτήσουν αυτές τη βασική έρευνα, γιατί πάντα θα ψάχνουν το άμεσο όφελος. H πολιτεία είναι αυτή που πρέπει να χρηματοδοτεί τη βασική έρευνα. Και τα κοινωφελή ιδρύματα, επίσης. Μια υγιής κατάσταση θα ήταν ένας συνδυασμός υψηλού βαθμού επένδυσης από την πολιτεία με παράλληλη ανάπτυξη της χορηγίας. Νομίζω ότι η προσπάθεια που γίνεται στο Μουσείο Γουλανδρή είναι πολύ ενδιαφέρουσα.
– Ποιος είναι εκείνος ο οποίος θα έπαιρνε τις πολύ σημαντικές αποφάσεις για ό,τι συντελείται σήμερα στο πεδίο της Γενετικής;
Οσον αφορά την καθαρή επιστήμη, οι αποφάσεις παίρνονται αποκεντρωμένα, από την ίδια την επιστημονική κοινότητα. Οσον αφορά τις εφαρμογές, εξαρτάται για ποια θέματα μιλάμε. Για τη δημιουργία νέων φαρμάκων υπάρχουν ήδη οι αρμόδιοι οργανισμοί.
– Με ποια έννοια η Μοριακή Βιολογία είναι μια επανάσταση στην επιστήμη;
– Οι επιστημονικές επαναστάσεις είναι σημεία καμπής. Οταν κάτι αλλάζει και παίρνεις μια καινούργια κατεύθυνση. H Βιολογία άλλαξε ακόμη και στη σύλληψη του αντικειμένου της. Δεν είναι, όπως άλλοτε, μια ξερή, πολλές φορές, περιγραφή, αλλά κάτι συναρπαστικό, αφού μας αφήνει να προσπελάσουμε το κρίσιμο σημείο του πώς λειτουργεί η ζωή: τι είναι η κληρονομικότητα, πώς εκφράζονται στη διάρκεια της ζωής μας οι πληροφορίες που έχουμε από τις προηγούμενες γενιές, πώς συντονίζονται οι θαυμαστές χημικές αντιδράσεις, πώς λειτουργούν τα μόρια που ρυθμίζουν τις αντιδράσεις πάνω στις οποίες στηρίζεται η ζωή. Αλλά και πώς, οι πληροφορίες σε ένα επίπεδο οργάνωσης, στο κύτταρο (τον οργανισμό, την κοινωνία, την οικολογία), μπορούν να μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε ένα άλλο επίπεδο. Τώρα κατανοούμε το φαινόμενο της ζωής πολύ πιο βαθιά από όσο μπορούσαμε να φανταστούμε.
– H Γενετική άλλαξε τον τρόπο με τον οποίο αναφερόμαστε στο μέλλον. Πώς θα είναι ο κόσμος το 2020;
– Νομίζω ότι μόνο διακρίνουμε κάποιες αλλαγές. Ακόμη δεν έχουμε δει την επίδραση της Βιολογίας στη ζωή μας. Πιστεύουμε ότι θα είναι θετική στην περιοχή της Ιατρικής. Πάντως, θα αλλάξει ο τρόπος που εκπαιδεύουμε τους γιατρούς και ο τρόπος που συνδέουμε τη βασική έρευνα και την ιατρική. Θα έχουμε πολύ περισσότερες πληροφορίες για τη γενετική του κάθε ανθρώπου -δηλαδή η ιατρική θα είναι πολύ πιο εξατομικευμένη από ό,τι σήμερα- και τις πληροφορίες που χρειαζόμαστε σε επίπεδο εξατομικευμένης πρόληψης. Το 2020 θα έχουμε πετύχει πολύ καλύτερη ζωή στην τρίτη ηλικία. Εκεί θα γίνουν οι μεγάλες αλλαγές με την πρόληψη των εκφυλιστικών ασθενειών. H μέση διάρκεια ζωής έχει αυξηθεί, αλλά υπάρχει απόσταση ανάμεσα στον χρόνο ζωής και την ποιότητα ζωής. Αυτό είναι μεγάλη πρόκληση για την Επιστήμη.
– Τι είναι αυτό που σας προσέλκυσε στη Μοριακή Βιολογία;
– Το ενδιαφέρον να ανακαλύψω πώς λειτουργεί ο άνθρωπος, πώς διαφέρουμε ο ένας από τον άλλο, πώς η σκέψη μας επηρεάζεται από τη χημεία του οργανισμού μας… παιδί ακόμη σκεφτόμουνα τι σημαίνει ο έρωτας στη χημεία. Πηγαίνοντας στο πανεπιστήμιο ανακάλυψα το ενδιαφέρον μου για την Αναπτυξιακή Βιολογία (πώς οι οργανισμοί μεταμορφώνονται π.χ. από το αυγό ή τη λάρβα σε χρυσαλίδα και μετά πεταλούδα) και ότι γίνονταν τρομερά πράγματα στη Μοριακή Βιολογία. Θεώρησα ότι οι ανακαλύψεις σ’ αυτήν την τελευταία θα ήταν πρόσφορο να χρησιμοποιηθούν στη μελέτη της ανάπτυξης, και εκεί που προσέφερα κάτι καινούργιο στη Βιολογία ήταν η χρήση της Μοριακής Βιολογίας στην ανάπτυξη των οργανισμών. Ετυχε να δουλεύω με έντομα, αλλά βασικά το ερώτημά μου ήταν το ίδιο: πώς αναπτύσσεται ο οργανισμός. Αυτό οδήγησε το ενδιαφέρον μου στη μοριακή βιολογία και τη γενετική.
– Τι θα έπρεπε να απασχολεί σήμερα την κοινωνία;
– O άνθρωπος και η ανθρώπινη συμπεριφορά. Τι είναι ο πολιτισμός μας, τι αποδεχόμαστε και τι αρνούμαστε, πώς βοηθούμε τον άνθρωπο να αξιοποιήσει τις δυνατότητές του, πώς θα βοηθήσουμε τα παιδιά να αξιοποιήσουν τα ταλέντα τους, πώς θα αποφύγουμε τις στρωματοποιήσεις και την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, πώς μπορούμε να αποφύγουμε την καταστροφή της φύσης από τον άνθρωπο.