Φραντς Κάφκα: Η Δίκη & Η Μεταμόρφωση
Μετάφραση-Επίμετρο: Δημήτρης Στ. Δήμου
«Ροές», σελ. 304 & 136 αντίστοιχα
Μ ε μια γερή δόση παραδοξολογίας θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι ο Κάφκα είναι ένας από τους κορυφαίους συγγραφείς ιστοριών τρόμου. Το παράδοξο έγκειται βέβαια στο ότι ενώ τα μυθιστορήματα και τα πιο σύντομα πεζά του αναδύουν μια γνήσια ατμόσφαιρα τρόμου, δεν έχουν την παραμικρή συγγένεια με το δημοφιλές αυτό λογοτεχνικό είδος. Για παράδειγμα, ενώ σε μια παραδοσιακή ιστορία τρόμου ο συγγραφέας επιμένει στη βίαιη εισβολή του υπερφυσικού στην καθημερινότητα, ο Κάφκα ακολουθεί αντίστροφη πορεία: ξεκινά από την πραγματικότητα που μας περιβάλλει, για να την αναγάγει σε έναν κόσμο ανοίκειο, πλαισιωμένο από καθημερινές μορφές που, ενώ δεν έχουν τίποτα το υπερφυσικό, τις διακρίνει κάτι το εξωπραγματικό.
Εδώ ισχύει η λογική του εφιάλτη, όπου τα πλέον παράλογα πράγματα τα δεχόμαστε ως απολύτως φυσικά. Ο Τσεχοεβραίος μετατρέπει τη φιγούρα του πατέρα, έναν γραφειοκρατικό μηχανισμό ή το ανώνυμο πλήθος σε σχήματα σχεδόν φασματικά, τα οποία προκαλούν αφόρητη ψυχική ασφυξία.
Δύο έργα του
Οι σκέψεις αυτές προκύπτουν από τη νέα ανάγνωση της «Μεταμόρφωσης» και της «Δίκης», που κυκλοφόρησαν πρόσφατα σε δύο προσεγμένα τομίδια. Ως γνωστόν, στη μεν «Μεταμόρφωση» ένας εργαζόμενος νέος μεταμορφώνεται σε γιγάντιο έντομο.
Αποδεχόμενος παθητικά τη μοίρα του, πνίγεται μέσα σε ένα ντελίριο φρικτών ενοχών: τι θα πουν οι γονείς του; Τι θα πει ο εργοδότης του; Πώς ντρόπιασε έτσι την οικογένειά του; Κανένας συμβολισμός και καμία μεταφορά: πρόκειται για ένα πραγματικό πελώριο μαμούνι, που οι γονείς αποκλείουν στο παιδικό δωμάτιο. Ο θάνατός του στο τέλος γίνεται δεκτός απ’ όλους με ανακούφιση. Στη «Δίκη», ένας τραπεζικός υπάλληλος απειλείται διαρκώς από έναν αόρατο, αλλά πανταχού παρόντα, κρατικό μηχανισμό, ο οποίος στο τέλος τον οδηγεί στον αφανισμό, ο οποίος γίνεται επίσης δεκτός με ανακούφιση – κυρίως από τον ίδιο που θέλει πια να τελειώσει το μαρτύριό του.
Διάφορες ερμηνείες
Με το έργο του ο Κάφκα προκάλεσε (άθελά του) διχογνωμίες στις διάφορες σχολές κριτικής: οι ψυχαναλυτές μίλησαν για παραλλαγές οιδιπόδειου συνδρόμου? οι μαρξιστές το καταδίκασαν εξαιτίας της ηττοπάθειας απέναντι στους καπιταλιστικούς μηχανισμούς? μαρξιστές άλλων σχολών το επαίνεσαν, επειδή αποτυπώνει ανάγλυφα την αλλοτρίωση του ατόμου μέσα στον καπιταλισμό? οι φιλόσοφοι μίλησαν με όρους υπαρξιστικής φιλοσοφίας: για την «Αγωνία» (angst) της «Επιλογής» και την «Αποξένωση» του ατόμου μέσα σε έναν κόσμο όπου κυριαρχεί η «Κακή πίστη»? οι θεολόγοι διέγνωσαν την απουσία Θεού και πίστης? οι εβραϊστές βρήκαν μια νέα ανάγνωση του Ταλμούδ, καθώς και τον τρόμο του κυνηγημένου Εβραίου? υπήρξαν κι εκείνοι που τον κατέταξαν στους συγγραφείς του παραλόγου. Ο Γκέοργκ Λούκατς τον αποκάλεσε κορυφαίο ρεαλιστή, ενώ σύμφωνα με κάποιον άλλο κριτικό, «ο Κάφκα απλώνει παντού το σκοτάδι αφήνοντας όμως όλα τα φώτα αναμμένα». Ο κατάλογος είναι ατελείωτος και αν φανερώνει κάτι είναι το μεγαλείο ενός έργου που μέσα στους πολύπλοκους κώδικές του είναι ανοιχτό σε κάθε είδους ερμηνεία. Οσο για τη μετάφραση των δύο έργων, καλό είναι να ανατρέχουμε στις «κλασικές» της Τέας Ανεμογιάννη ή του Αλέξανδρου Κοτζιά, αλλά και η τωρινή προσπάθεια ανταμείβει τον σημερινό αναγνώστη.