Πριν από μια δεκαετία, οι Κινέζοι σκηνοθέτες Ζανγκ Γιμού και Τσεν Κάιγκε ήταν άρχοντες στο βασίλειο του καλλιτεχνικού κινηματογράφου. Οι δημιουργίες τους -ανάμεσά τους τα φιλμ «Σήκωσε τα κόκκινα φανάρια» και «Αντίο παλλακίδα μου»- αποσπούσαν αξιοπρεπείς εισπράξεις στα ταμεία, ύμνους της κριτικής και πλήθος βραβεία σε μεγάλα φεστιβάλ: έξι βραβεία στις Κάννες, πέντε υποψηφιότητες για Οσκαρ, βραβεία στη Βενετία και στο Βερολίνο.
Εκτοτε τα πράγματα έχουν αλλάξει. Οι τελευταίες δύο ταινίες του Γιμού -«Ούτε ένας λιγότερος» και «O δρόμος για το σπίτι»- επαινέθηκαν από την κριτική και κέρδισαν βραβεία, ωστόσο το κοινό σχεδόν τις αγνόησε. O Τσεν Κάιγκε τα πήγε ακόμα χειρότερα με την άστοχη απόφασή του να στραφεί στη δημιουργία αγγλόφωνων ταινιών, που είχε αποτέλεσμα το αποτυχημένο θρίλερ «Γλυκά σκότωσέ με». Εν τω μεταξύ, φιλμ νεότερων σκηνοθετών, όπως τα πρόσφατα «O ποδηλάτης του Πεκίνου» και η «Πλατφόρμα», δεν έχουν πολλές πιθανότητες να φτάσουν στα ύψη των χρυσών χρόνων του κινεζικού κινηματογράφου. Εξω από τη Λαϊκή Δημοκρατία, ωστόσο, το κινεζικό σινεμά τα πάει πολύ καλά. Εκτός από την έφοδο του Χονγκ Κονγκ στο Χόλιγουντ, οι σκηνοθέτες-δημιουργοί της Ταϊβάν και του Χονγκ Κονγκ, όπως ο Εντουαρντ Γιανγκ και ο Γουονγκ Καρ-Γουάι, γνωρίζουν σημαντική επιτυχία. Κι έπειτα υπήρξε η εκπληκτική επιτυχία της ταινίας «Τίγρης και Δράκος». Γιατί λοιπόν ο κινηματογράφος της ηπειρωτικής Κίνας δείχνει σημάδια παρακμής;
Περιορισμοί
Μέρος της απάντησης βρίσκεται στο ερώτημα τι ήταν εκείνο που έκανε σπουδαίο τον κινεζικό κινηματογράφο εξαρχής. Οταν ο Γιμού και ο Κάιγκε βγήκαν στο προσκήνιο, η Κίνα ήταν ακόμα μια κλειστή χώρα και οι κινηματογραφιστές της δούλευαν υπό αυστηρούς περιορισμούς σε κρατικής ιδιοκτησίας στούντιο. O Γιμού, ο Κάιγκε και άλλοι της αποκαλούμενης Πέμπτης Γενιάς ήταν σπουδαστές της Κινηματογραφικής Ακαδημίας του Πεκίνου. Στη διάρκεια της Πολιτιστικής Επανάστασης ο Κάιγκε είχε αναγκαστεί να καταδώσει τον ίδιο τον πατέρα του, ενώ ο Γιμού είχε εξοστρακιστεί εξαιτίας της «αντιεπαναστατικής» δράσης του δικού του πατέρα και τον είχαν στείλει να δουλεύει σε εργοστάσιο δέκα χρόνια προτού του επιτρέψουν να σπουδάσει. Οι δύο νέοι είχαν συσσωρεύσει έντονα συναισθήματα που δεν μπορούσαν άμεσα να εκφράσουν. Ξεκινώντας από την «Κίτρινη Γη» το 1984, η Πέμπτη Γενιά έδωσε μια σειρά εξαιρετικών ταινιών που συνδύαζαν τεχνική αρτιότητα, έντονο δραματικό περιεχόμενο, κοινωνική ιστορία και καλυμμένη πολιτική οργή.
Τα φεστιβάλ λατρεύουν αυτού του είδους τις ταινίες, όταν μάλιστα προέρχονται από κράτη με αυταρχικό καθεστώς. Τα φιλμ του Ζανγκ και του Τσεν απαγορεύτηκαν σχεδόν όλα στην Κίνα, έγιναν με ξένη βοήθεια και προβλήθηκαν σε φεστιβάλ χωρίς την επίσημη έγκριση των κινεζικών αρχών. Τα βραβεία έπεφταν βροχή – το ίδιο και η ξένη χρηματοδότηση και οι συμφωνίες για διεθνή διανομή.
Χορτασμένος από επαίνους και χρήμα, ο Τσεν Κάιγκε ανέβασε τον πήχυ με το φιλμ «O Αυτοκράτορας και ο δολοφόνος» το 1999, ένα ιστορικό δράμα με πρωταγωνίστρια τη διάσημη ήδη Γκονγκ Λι και με εκατοντάδες χιλιάδες κομπάρσους. Ηταν η ακριβότερη κινεζική ταινία που έγινε ποτέ και απέφερε ένα κλάσμα μόνο του κόστους της. Εν τω μεταξύ, η υπομονή των κινεζικών αρχών με τον Ζανγκ Γιμού εξαντλήθηκε. Αφού πρόβαλε το φιλμ «Να ζεις» στις Κάννες χωρίς την άδειά τους, το 1994 τού απαγορεύτηκε να δεχτεί οικονομική βοήθεια από το εξωτερικό για πέντε χρόνια.
Προς… δυσμάς
Οταν επέστρεψε ο Γιμού, η κινηματογραφική πυξίδα είχε κινηθεί προς τα δυτικά, με την άνοδο στο διεθνές προσκήνιο Ιρανών κινηματογραφιστών όπως ο Αμπάς Κιαροστάμι και ο Μοσέν Μαχμαλμπάφ, οι οποίοι πρόσφεραν τολμηρές και πολύ ενδιαφέρουσες ταινίες με πολύ λιτά μέσα. O Ζανγκ φάνηκε να το αναγνωρίζει αυτό: η νέα ταινία του «Ούτε ένας λιγότερος» έχει πρωταγωνιστές παιδιά σε φτωχό αγροτικό περίγυρο – κάτι σαν Κιαροστάμι στην Κίνα.
Ενώ η Πέμπτη Γενιά αποκτούσε παγκόσμια φήμη, η Εκτη Γενιά καραδοκούσε στα παρασκήνια. Απόφοιτοι επίσης της Ακαδημίας του Πεκίνου, οι κινηματογραφιστές αυτοί επαναστάτησαν τόσο κατά των κινεζικών αρχών όσο και κατά της εμμονής στην ιστορία που είχαν επιδείξει οι προκάτοχοί τους. Οι ταινίες τους συνήθως γίνονταν παράνομα, φτηνά και οργισμένα, συνδυάζοντας αλήτικο πνεύμα με ιταλικό νεορεαλισμό. O Ζανγκ Γιουάν γύρισε το 1993 τα «Καθάρματα του Πεκίνου» που θεωρείται η πρώτη ανεξάρτητη κινεζική ταινία και δείχνει νεαρούς Κινέζους να κάνουν έρωτα, να ντοπάρονται και να ακούνε ροκ μουσική σαν τους οργισμένους συνομηλίκους τους ανά τον κόσμο. O συμφοιτητής του Γιουάν, ο Ζανγκ Ξιαο Σουάι, βάσισε το έργο του «O ποδηλάτης του Πεκίνου» στον «Κλέφτη ποδηλάτων» του Ντε Σίκα. H προηγούμενη ταινία του, με τίτλο «Παγωμένος», είχε κεντρικό ήρωα έναν καλλιτέχνη που αυτοκτόνησε (την είχε υπογράψει «Γου Μινγκ», που σημαίνει «ανώνυμος»). Και ο Ζία Ζανγκ Κε, στην «Πλατφόρμα», δίνει ένα γλαφυρό πορτρέτο ενός κλέφτη πορτοφολιών.
Οι ταινίες της Εκτης Γενιάς κέρδισαν κι αυτές βραβεία σε φεστιβάλ (όταν κατάφερναν να βγουν από την Κίνα), ωστόσο δεν είχαν μεγάλη εμπορική επιτυχία. H αργή τους κίνηση, η μιζέρια και η συναισθηματική αποξένωση που δείχνουν μπορεί να αντανακλούν την πραγματικότητα στη σύγχρονη Κίνα, αλλά δεν ανταποκρίνονται αναγκαστικά στα γούστα των θεατών. Αν οι ταινίες της Πέμπτης Γενιάς ήταν σαν διαμονή στο Χίλτον του Πεκίνου, αυτές εδώ έμοιαζαν με διανυκτέρευση σε φτηνή φοιτητική πανσιόν.
Τα τελευταία χρόνια, ωστόσο, η κινεζική κινηματογραφική βιομηχανία έχει αλλάξει τόσο γρήγορα που έχει αφήσει πίσω της όλες τις αναφορές σε «γενιές». Από τη στιγμή που η Κίνα εντάχθηκε στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου, τον περασμένο Δεκέμβριο, το κρατικό σύστημα κινηματογραφίας έγινε ένας μόνον από τους διαφορετικούς δρόμους που μπορούν ν’ ακολουθήσουν οι κινηματογραφιστές. Ανεξάρτητες εταιρείες κάνουν ταινίες νέου τύπου, που απευθύνονται κυρίως στην τεράστια νεανική αγορά της χώρας, και στοχεύουν περισσότερο στο χρηματικό κέρδος παρά στην απονομή βραβείων. Δύο φιλμ που γνώρισαν τεράστια επιτυχία στην ντόπια αγορά είναι η «Σούπα αγάπης» και το «Ντους» (αυτό πήγε καλά και εκτός Κίνας), απολίτικες κωμωδίες που δεν είχαν κανένα πρόβλημα με τη λογοκρισία.
Τα σχέδιά τους
Εν τω μεταξύ, έχοντας πλήρως απορροφήσει την επιρροή του κινεζικού σινεμά, το Χόλιγουντ και οι διεθνείς εταιρείες άρχισαν να στρέφονται προς την Κίνα. Τα σχέδιά τους περιλαμβάνουν από μεσαίου κόστους «μικτές» κωμωδίες όπως η «Big Shot’s Funeral» με πρωταγωνιστή τον Ντόναλντ Σάδερλαντ, μέχρι ακριβά θρίλερ εποχής όπως η «Purple Butterfly» (που εκτυλίσσεται στη Σαγκάη του 1940 και έχει πρωταγωνίστρια τη νέα Κινέζα σταρ Ζανγκ Ζιγί).
Οι περισσότερες όμως ακολουθούν τη γραμμή του «Τίγρης και Δράκος», όπως το φιλμ «The Touch», ένα καλά υπολογισμένο μίγμα «Τίγρη και Δράκου», «Ιντιάνα Τζόουνς» και Τσίρκου του Ηλιου, που θα σκηνοθετήσει ο Πίτερ Πάου (ο φωτογράφος του «Τίγρης και Δράκος»). Θα γυριστεί επίσης μια «προσυνέχεια» του «Τίγρης και Δράκος» με παραγωγό τον Ανγκ Λι. Το πιο φιλόδοξο από αυτά τα σχέδια είναι το φιλμ «Ηρωας», που γυρίστηκε με χρηματοδότηση από το Χονγκ Κονγκ, την Κίνα και τις ΗΠΑ και περιλαμβάνει στο καστ πολλά, λαμπερά νέα αστέρια. Το σενάριο βασίζεται στην ίδια ιστορία με το «Βασιλιάς και δολοφόνος» του Κάιγκε και το αστείο είναι πως το σκηνοθέτησε ο Ζανγκ Γιμού.
Εύκολα θα έλεγε κανείς ότι εδώ πρόκειται για ξεπούλημα, αλλά ο ίδιος ο Γιμού διατείνεται ότι πάντα ήθελε να γυρίσει ταινίες αυτού του είδους. Και γιατί όχι; Αν κάποιος έχει το δικαίωμα να επωφεληθεί από την ακμή του κινεζικού κινηματογράφου αυτός είναι ο Γιμού. H Πέμπτη Γενιά επικρίθηκε πως απευθυνόταν με τις ταινίες της στο διεθνές κοινό, ενώ στην πραγματικότητα δεν είχε πού αλλού να απευθυνθεί.
Τώρα για πρώτη φορά οι Κινέζοι σκηνοθέτες έχουν τη δυνατότητα να επιλέξουν κι άλλους δρόμους εκτός των φεστιβαλικών. Μπορούν να κάνουν σύγχρονες ταινίες για τους δικούς τους πολίτες και μπορούν να κάνουν ταινίες «μαζικής αναψυχής» για το διεθνές κοινό. Αν όλα πάνε καλά, εφόσον το εμπορικό σινεμά θα έχει βρει το δρόμο του στην Κίνα, τα κρατικά στούντιο θα μπορέσουν και πάλι να βοηθήσουν νέους σκηνοθέτες-δημιουργούς.
Ισως τότε οι σινεφίλ της Δύσης, που νοσταλγούν τις παλιές καλές μέρες του «Σήκωσε τα κόκκινα φανάρια», θα ξαναβρούν αυτό που θέλουν. Στο μεταξύ, σχεδόν όλοι οι άλλοι -οι Κινέζοι θεατές, οι θαυμαστές των ταινιών δράσης διεθνώς και οι σκηνοθέτες- θα είναι αρκετά ευχαριστημένοι.