1) Βασίλης Κολώνας: «Ιταλική αρχιτεκτονική στα Δωδεκάνησα, 1912-1943». Φωτογραφίες: Γ. Γερόλυμπος. Εκδόσεις «Ολκός», 2002, σελ. 208.
2) Ζαχαρίας Τσιρπανλής: «Ιταλοκρατία στα Δωδεκάνησα». Εκδοση Γραφείου Μεσαιωνικής Πόλης Ρόδου, Ρόδος 1998, σελ. 418.
3) Κωνσταντίνος Κογιόπουλος: «Σελίδες από τη νεότερη ιστορία της Λέρου, 1912-1948». Εκδοση Πνευματικού Κέντρου Δήμου Λέρου, Λέρος 2002, σελ. 290.
Το 1912 μια στρατηγική κίνηση των Ιταλών στο πλαίσιο του Ιταλοτουρκικού πολέμου θα αποδειχθεί καθοριστική για το μέλλον ενός μέρους της νησιωτικής Ελλάδας. Τον Μάιο του 1912 οι Ιταλοί θα καταλάβουν το ένα μετά το άλλο τα Δωδεκάνησα, ώστε να αποκλείσουν την Τουρκία από την Τριπολίτιδα. Επειτα από 390 χρόνια η περιοχή αποκόπτει βίαια τους ισχυρούς δεσμούς της με την Ανατολή και προσανατολίζεται προς τη μακρινή Δύση. Στα 31 χρόνια κατοχής των νησιών, η εθνική, πολιτιστική και θρησκευτική ταυτότητα των κατοίκων θα υποστεί άγρια δοκιμασία. Ταυτόχρονα, μια κεντρικά σχεδιασμένη αποικιοκρατική πολιτική θα προσπαθήσει να μετασχηματίσει την ξεχασμένη αγροτική οθωμανική επαρχία με όρους δυτικής αστικής ανάπτυξης. Οι αναγκαστικές απαλλοτριώσεις και η δημιουργία φτηνής εργατικής δύναμης θα είναι η κινητήρια δύναμη αυτού του σχεδιασμού. Τα τεράστια έργα υποδομής και τα κάθε μορφής κτίρια, που σήμερα όχι μόνον υπάρχουν αλλά και λειτουργούν, θα σφραγίσουν ανεπανάληπτα τον χώρο και το τοπίο. Δικαιολογημένα θα χαρακτηρίσει ο Ζαχαρίας Τσιρπανλής «πολιτική του λίθου» αυτήν την υλοποίηση του σχεδιασμού από τον κυβερνήτη Μάριο Λάγκο.
Αυτά τα κτίρια, που φωτογραφήθηκαν άψογα από τον ειδικό στην αρχιτεκτονική φωτογράφιση Γ. Γερόλυμπο, μελέτησε και παρουσιάζει σε μια δίγλωσση έκδοση ο καθηγητής στη Σχολή Αρχιτεκτόνων της Θεσσαλίας Βασίλης Κολώνας. H πολεοδομική πολιτική των Ιταλών στα Δωδεκάνησα μπορεί να χωριστεί σε δύο περιόδους που αντιστοιχούν στους διοικητές Μάριο Λάγκο και Ντε Βέκι με την οπτική του «προστάτη» και του «κατακτητή» αντίστοιχα. Στην πρώτη περίοδο και σταδιακά οι Ιταλοί αρχιτέκτονες ενσωματώνουν στα σχέδιά τους στοιχεία από τις διάφορες ιστορικές περιόδους όπως το βυζαντινό, ενετικό και ισλαμικό παρελθόν αλλά αποκλείοντας την τοπική παράδοση του νεοκλασικισμού. Στη δεύτερη περίοδο κύριος στόχος είναι ο εξαγνισμός της προηγούμενης περιόδου με την εμφανή χρήση του πωρόλιθου που προσπαθεί να επιβάλει ως μοντέρνα την αισθητική της αρχιτεκτονικής της ιπποτοκρατίας.
Η καθυστερημένη ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου στον εθνικό κορμό είχε ως αποτέλεσμα, η ιστορική περίοδος της Ιταλοκρατίας να μη βρει την αρμόζουσα θέση της στην εθνική ιστοριογραφία. Πόσο τυχαίο είναι άραγε ότι, εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων, οι αντίστοιχες μελέτες εκδίδονται από τοπικές πρωτοβουλίες; Το κενό αυτό έρχεται να καλύψει μια επισταμένη μελέτη, προϊόν πολυετούς ερευνητικού έργου που βασίζεται σε πλήθος γραπτών ιστορικών πηγών, του καθηγητή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Ζαχαρία Τσιρπανλή. H «Ιταλοκρατία στα Δωδεκάνησα 1912-1943» αποτελεί έργο βασικής βιβλιογραφικής αναφοράς αυτής της πολύπλευρης περιόδου. Συμπλήρωμα του έργου του Z. Τσιρπανλή μπορεί να θεωρηθεί το «H οικονομική πολιτική της Ιταλίας στα Δωδεκάνησα» του Κώστα Τσαλαχούρη από τις εκδόσεις «Τροχαλία».
Στην Ελλάδα, αν και η επίσημη κεντρική εθνική ιστορική τοιχογραφία ανθεί, οι συστατικές τοπικές ιστορίες αγνοούνται εντυπωσιακά ακόμη και στις ενδιαφερόμενες περιφέρειες, και ας αποτελεί η τοπικότητα ζωτικό δικαίωμα και προϋπόθεση ελευθερίας. Ετσι, η Λέρος ένα ξεχασμένο νησί που έχει ταυτιστεί για την απλουστευτική οπτική του νεοέλληνα με ψυχιατρεία και εξορίες, αποτελεί μια μαύρη τρύπα στην ιστορία. Θα χρειαστεί ο ερασιτεχνικός κάματος του ερευνητή γιατρού Κώστα Κογιόπουλου και η εκδοτική πρωτοβουλία του τοπικού Πνευματικού Κέντρου για να σηματοδοτηθεί ο κεντρικός ρόλος του νησιού στους ιταλικούς σχεδιασμούς. Σε αυτό και σε μια τρίγλωσση έκδοση εμπλουτισμένη με πλήθος πρωτοδημοσιευμένων φωτογραφιών αναδεικνύεται η πολυπληθής ιταλική παρουσία που έφτασε το 36% του συνολικού πληθυσμού, η μεγάλη αεροναυτική βάση που έδωσε στο νησί τον τίτλο «Μάλτα του Αιγαίου» και το Πόρτο – Λάγκο (σήμερα Λακκί), τη μοναδική νέα ιταλική πόλη στα Δωδεκάνησα που αποτελεί ταυτόχρονα και μουσείο της αρχιτεκτονικής του «Διεθνούς Στυλ». Τέλος, στο βιβλίο μέσα από ένα οδοιπορικό παρουσιάζεται αυτό που είναι σήμερα η Λέρος, ένα τεράστιο ανοιχτό φυσικό μουσείο στρατιωτικής αρχαιολογίας που κάποια στιγμή κάποιος πρέπει να ενδιαφερθεί ώστε να διασωθεί. Για να αναδειχτεί η εθνική κοσμοπολίτικη ικανότητα ενσωμάτωσης αυτού του τόπου που είναι και ποιητική αγωνία του αιγαιακού Οδυσσέα Ελύτη, όταν επιμένει: «Κι η πατρίδα μας μια τοιχογραφία με επιστρώσεις διαδοχικές, φράγκικες ή σλάβικες».