Εκδόσεις Καλέντης, 2002, σελ. 468.
Τρεις είναι οι σπουδαιότεροι δημιουργοί της Αρχαίας Κωμωδίας: ο Κρατίνος, ο Αριστοφάνης και ο Εύπολις («Eupolis atque Cratinus Aristophanesque poetae», κατά τον Κανόνα που στιχούργησε ο Οράτιος). Μονάχα από το έργο του Αριστοφάνη όμως έχουμε σαφή εικόνα, αφού μόνο δικές του κωμωδίες σώθηκαν ολόκληρες (ένδεκα από τις τετραπλάσιες που έγραψε), ικανές να υπηρετήσουν τη γνωριμία μας με την ευφορική σατιρική δριμύτητά του. Αντίθετα, κανένα έργο του Κρατίνου και του Εύπολη δεν σώθηκε ακέραιο. Και για μεν τον Κρατίνο μάς παραδόθηκαν 28 τίτλοι έργων του και περί τα 450 αποσπάσματα, για δε τον Εύπολη, οι τίτλοι 14 κωμωδιών του («Προσπάλτιοι», «Ταξίαρχοι», «Αστράτευτοι», «Χρυσούν γένος», «Αίγες», «Πόλεις», «Μαρικάς», «Βάπται», «Δήμοι», όπου ελέγχει δριμύτατα την κατάπτωση της εποχής του και φέρνει από τον Κάτω Κόσμο τον Σόλωνα, τον Μιλτιάδη και τον Αριστείδη μήπως και σώσουν την εν κρίσει πόλη, κ.ά.) καθώς και λιγοστά αποσπάσματα, που δεν μπορούν να μας προσφέρουν την πλήρη γεύση του δικού του αττικού άλατος.
Εφτά φορές νικητής
Ωστόσο, «αυτά που ξέρουμε από τον Εύπολη», σημειώνει ο Αλμπιν Λέσκυ στην «Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, «είναι αλήθεια τόσο πολλά, ώστε λυπούμαστε ειλικρινά για τον χαμό των έργων του. Οπωσδήποτε παίρνουμε μιαν ιδέα για το πόσο δικαιολογημένη ήταν η κρίση της αρχαίας τεχνοκριτικής, που τη μεταδίνει ο Πλατώνιος, και η οποία επαινεί τον Εύπολη ότι μαζί με την πλούσια ευρηματικότητα, το υψηλό πέταγμα και την ευστοχία του σκώμματος είχε ενώσει και την χάρη». Εχουμε άλλωστε να προσμετρήσουμε το γεγονός ότι ο κωμωδιογράφος αυτός είχε νικήσει εφτά φορές στους αγώνες των Αθηνών, με συχνότερο μάλιστα ανταγωνιστή του τον σχεδόν συνομήλικό του Αριστοφάνη (ο Εύπολις γεννήθηκε το 446 π.Χ., ο Αριστοφάνης έναν χρόνο αργότερα).
Φαρμακερές επιθέσεις
Η αρχική φιλία των δύο σατιρικών ποιητών δεν άργησε να μετατραπεί σε έχθρα, όπως τεκμαίρεται από τα στιχουργημένα μαρτύρια της αντιδικίας τους. Γνωρίζουμε, και όχι μόνο από ανέκδοτα αλλά από τους δικούς τους στίχους, πως οι σχέσεις τους ήταν πάνω-κάτω όπως οι σχέσεις ανάμεσα στους ανταγωνιζόμενους καλλιτέχνες όλων των εποχών, μιας και, παρά τα αναδρομικά εξιδανικευτικά σχήματά μας, ούτε στην Αθήνα του χρυσού αιώνα δεν είχαν πέσει σε νάρκη τα πάθη των ανθρώπων. Στις «Νεφέλες» του λοιπόν ο Αριστοφάνης κατηγορεί τον Εύπολη ότι, για να πλάσει τον «Μαρικά» του, του κατέκλεψε τους «Ιππείς» («Εύπολις μεν τον Μαρικάν πρώτιστον παρείλκυσεν / εκστρέψας τους ημετέρους Ιππείς»), ο κατηγορηθείς όμως ανταπάντησε στους «Βάπτες» του ότι τους «Ιππείς» τούς είχε δημιουργήσει από κοινού με τον «φαλακρό» Αριστοφάνη κι ύστερα του χάρισε το μερίδιό του («κακείνοις τους Ιππέας / συνεποίησα τω φαλακρώ τούτω καδωρησάμην»). Ας προστεθεί σε τούτα τα βέλη λίγο φαρμάκι ακόμη, του Αριστοφάνη και πάλι, ο οποίος σε ένα απόσπασμα του «Ανάγυρου» κηρύσσει πως ο Εύπολις από το μανδύα του Αριστοφάνη σκάρωσε τρία μικρά φορέματα.
Αποκαλυπτικός πίνακας
Ο Εύπολις λοιπόν είναι ο κεντρικός ήρωας ενός ευφάνταστου μυθιστορήματος του Βρετανού συγγραφέα Τομ Χολτ (γεν. το 1961). Στη μητρική του γλώσσα το έργο τιτλοφορείται «The Walled Orchard», ενώ η ελληνική του μετάφραση επέλεξε (με κάμποση αυθαιρεσία, που πάντως δεν είναι ασυνήθιστη στην εκδοτική πρακτική, ελληνική και διεθνή) τον πρόδηλο τίτλο «Εύπολις ο κωμωδιογράφος». H πλοκή του πεζογραφήματος φανερώνει ότι ο συγγραφέας του έχει καλή γνώση της ιστορικής πραγματικότητας του 5ου π.Χ. αιώνα, το εγχείρημά του πάντως δεν αποβλέπει σε μια ιστορικώς και φιλολογικώς πιστή αναπαράσταση. Ισα ίσα, ο Χολτ παίρνει πολλές ελευθερίες, φαντάζεται και επινοεί εκεί όπου το παραδεδομένο υλικό εμφανίζει κενά (λ.χ. όταν ο ίδιος ο Εύπολις, αυτοπροσωπογραφούμενος, εκθέτει διά μακρών τις υποθέσεις των κωμωδιών του) και εξωθεί στα άκρα την έριδα του Αριστοφάνη και του Εύπολη, ώστε να υπηρετήσει τον διασκεδαστικό μύθο του. Παράδοξο ή όχι, αυτή η κάπως αυθαίρετη και «άπιστη» διαχείριση του παρελθόντος, χάρη και στο χιούμορ της (το οποίο δεν διστάζει να καλύπτει όλο το άνυσμα από τη λεπτότητα ώς την ωμότητα), συνθέτει έναν πίνακα όχι απλώς ερεθιστικότερο και διασκεδαστικότερο αλλά και αποκαλυπτικότερο από τον πίνακα που θα συνέθετε μια αυστηρώς φιλογημένη προσέγγιση.
Ιστορία κατά παραγγελία
Ο Εύπολις λοιπόν γράφει εδώ κατά παραγγελία την ιστορία του, αφού ο βιβλιοπώλης Δεξίθεος τον «πληρώνει καλά» για να ετοιμάσει ένα βιβλίο που να «περιέχει άφθονη ιστορία». Κατά το τυπικό, ο συγγραφέας σκηνοθετεί την ιστορία με κέντρο τον εαυτό του από τότε που, παιδί ακόμα, ήταν τσοπανάκος στα γίδια του πατέρα του, στις πλαγιές του Υμηττού. Μιας και «από την κούνια μιλούσε σχεδόν έμμετρα», από τα εννιά του «άρχισε να απαγγέλλει παιδιάστικες παραβάσεις και στιχομυθίες στα κατσίκια και στους θάμνους», ενώ, κλείνοντας τα έντεκα, ολοκλήρωσε την πρώτη του κωμωδία, που τιτλοφορούνταν, πώς αλλιώς, «Κατσίκες». Στα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου χάνει την οικογένειά του από το λοιμό. Το πάθος του να δένει σε στίχους την ειρωνεία του δεν τον εγκαταλείπει όσο ενηλικώνεται, μόνο συμπλέκεται και συλλειτουργεί με το πάθος του για την προκοπή της πόλης του και τον έλεγχο των αρχόντων της. Με τον καιρό, λοιπόν, αρχίζει να σχετίζεται, στα συμπόσια βέβαια, με τον Κλέωνα, τον Υπέρβολο και τον Αλκιβιάδη (τους οποίους και περιλαβαίνει αργότερα με τη σάτιρά του), τον Ευριπίδη και τον «στρεψοδίκη» Σωκράτη, με τον «αηδιαστικό» Κρατίνο και βέβαια με τον Αριστοφάνη, για τον οποίο και επιφυλάσσει όλη του τη χολή: δειλό τον αναβάζει και λογοκλόπο τον κατεβάζει. Επιπλέον του χρεώνει το σκάνδαλο των Ερμών.
Καταγγελία της Αθήνας
Ο μύθος -και η καταγγελία της αποικιοκρατκής αθηναϊκής πολιτικής καθώς και του στρεβλωμένου δημοκρατικού πολιτεύματος- κορυφώνεται με την αυτοπρόσωπη συμμετοχή των δύο κωμωδιογράφων στην ατυχέστατη για τους Αθηναίους εκστρατεία κατά της Σικελίας. Καπάτσος και καταφερτζής ο ένας, παλικάρι της φακής ο άλλος – και δεν είναι δύσκολο να υποθέσει κανείς πώς διανέμονται οι ρόλοι. Παρά την αντιπάθειά τους πάντως, συμπράττουν για να μπορέσουν να επιστρέψουν στην Αθήνα, αφήνοντας πίσω τους χιλιάδες νεκρούς συμπολίτες τους. Στην πατρίδα του πια, και πάντοτε κατά το μυθιστόρημα, ο Εύπολις δικάζεται για την καταστροφή των ερμαϊκών στηλών, με μάρτυρα κατηγορίας τον Αριστοφάνη, και αθωώνεται με ψήφους 251 προς 250.
Τίποτε δεν μαρτυρεί ότι οι δύο κωμωδοί συμπολέμησαν πράγματι στη Σικελία. Υπάρχει μάλιστα ένας θρύλος ότι ο Εύπολις δολοφονήθηκε κατ’ εντολήν του Αλκιβιάδη, άνδρες του οποίου πέταξαν στη θάλασσα τον ποιητή, ενώ τα πλοία έπλεαν προς τη Σικελία, για να ευχαριστήσουν τον αφέντη τους που είχε ενοχληθεί από τις σφοδρές επιθέσεις του σατιρικού? σύμφωνα με άλλον θρύλο, ο Εύπολις σκοτώθηκε πολεμώντας για την Αθήνα. Οπως και να ‘χει, πέθανε αμέσως μετά το 412, δηλαδή «είδε το Νέο που έφθασε με την σοφιστική», όπως σημειώνει ο Λέσκυ, είναι όμως δύσκολο να γνώρισε τη Νέα Κωμωδία, ακόμη κι αν στη φράση του «Φταίνε ίσως αυτές οι μοντέρνες φιλοσοφικές ιδέες κι η λεγόμενη Νέα Κωμωδία», δεν εννοείται η οικεία μας «Νέα Κωμωδία» και ο Μένανδρος (ο οποίος γεννήθηκε περί το 342 π.Χ.) αλλά η Μέση, που κατά τους αλεξανδρινούς φιλολόγους αναπτύσσεται περί το 400. Κάπως σκοτεινός παραμένει επίσης ένας Μόσχος που αναφέρεται από κοινού με μεγάλους ποιητές, τον Ευριπίδη, τον Θέογνη, τον Αγάθωνα και τον Φρύνιχο? είναι αδύνατο να πρόκειται για τον βουκολικό Μόσχο του 2ου αιώνα π.Χ., άλλον Μόσχο όμως, άξιο να συνυπολογίζεται με τους προαναφερθένες ποιητές, δεν αναφέρουν οι γραφές.
Κατά φαντασίαν συνύπαρξη
Η κατά φαντασίαν πολεμική συνύπαρξη των δύο κωμωδών απελευθερώνει τον σατιρικό οίστρο του Τομ Χολτ. Παράγεται έτσι ένα έργο που κάθε άλλο παρά εξαντλείται στο προφανές, στο αυτοτροφοδοτούμενο χοντρό καλαμπούρι. Μέσα από το αυστηρό βλέμμα του Εύπολη ο Βρετανός συγγραφέας μελετά την αθηναϊκή δημοκρατία, κι όχι να της πλέξει μερικά στεφάνια ακόμη αλλά για να διαπιστώσει και να ελέγξει τα όριά της, τα εγγενή της προβλήματα. Κι αυτό το κάνει δίχως διδακτικές προθέσεις ή καταγγελτική προπέτεια, με χιούμορ πάντοτε και σαφήνεια, και με τη διάθεση να φανεί έτσι καλός μαθητής των δασκάλων της πολιτικής σάτιρας, του Εύπολη και του Αριστοφάνη.
Ο μεταφραστής Γιάννης Σπανδωνής, που διέσωσε όλους τους χυμούς του πρωτοτύπου, αν δεν τους εμπλούτισε, ομολογεί ότι «παρασυρμένος από το σπινθηροβόλο πνεύμα του συγγραφέα, έκανε ίσως μερικά λεκτικά ατοπήματα, χρησιμοποιώντας λέξεις σύγχρονες, που ωστόσο αποδίδουν τη ζωντάνια και το κέφι του έργου περισσότερο από κάποιες άλλες λόγιες και φιλολογικά «ορθές»». Πιθανόν τέτοιου είδους αποδεκτό «ατόπημα» είναι η αναφορά του Εύπολη στην ομοιοκαταληξία («θα συνέθετα σε στίχους και θα το απάγγελνα σαν πεζό, προσπαθώντας να μη βάλω πολλές ομοιοκαταληξίες»), δεδομένου ότι τον καιρό εκείνο η ρίμα ήταν σπανιότατη και όχι τυπικό γνώρισμα της ποίησης, όπως υποδηλώνεται εδώ. Για να μην αφήσουμε πάντως τον σχολαστικισμό εντελώς ατάιστο, να σημειώσουμε ότι οι όντως δραστικές εικόνες με «ήρωες» τα φασόλια και τη φασολάδα, στηρίζονται στην υπόθεση ότι ο φασίολος καλλιεργούνταν στην Αττική ήδη από τότε, δηλαδή πολύ πριν εισαχθεί από την Αμερική κατά τον 16ο αιώνα. O «φάσηλος» των αρχαίων, λένε οι ειδήμονες της φυτολογίας (που πάντως δεν τους παίρνουν υπόψη τους οι μεταφραστές των αριστοφανικών κωμωδιών, ίσως σωστά), ήταν μάλλον ένα είδος λούπινου. Οι Λακεδαιμόνιοι μάλιστα, κατά τον Αθήναιο, «εν τοις δείπνοις τοις καλουμένοις κοπίσι διδόασι τραγήματα σύκά τε ξηρά και κυάμους και φασήλους χλωρούς». Και χλωρά λούπινα πουλάνε και τώρα το καλοκαίρι στο Γύθειο.