H Θεσσαλονίκη μέσα από τον φακό του Γιώργου Λυκίδη
Εκδ. Ιανός, σ. 240
Γιάννης Μέγας, Νίκος Χόρμπος
Τον κ. N. Χόρμπο τον είχα γνωρίσει ως φοιτητής στο Αριστοτέλειο όταν αναζητούσα σπάνιες εικόνες της πόλης στη μεγάλη συλλογή του από ταχυδρομικά δελτάρια της τουρκοκρατίας. H αφοσίωσή του στο αντικείμενο της συλλογής του μου είχε κάνει μεγάλη εντύπωση και η βοήθειά του στις φοιτητικές μου αναζητήσεις καθοριστική.
Τον Γιάννη Μέγα τον γνώρισα πολύ αργότερα όταν, σε μια έκθεση στο Γαλλικό Ινστιτούτο για την Θεσσαλονίκη του A΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο τότε διευθυντής μου τον σύστησε ως έναν συλλέκτη με αποκλειστικό αντικείμενο τη συλλογή εικονογραφικού και έντυπου υλικού για τη Θεσσαλονίκη. H κοινή μας ενασχόληση γι’ αυτήν την πόλη στάθηκε η απαρχή μιας μακρόχρονης συνεργασίας σε θέματα έρευνας, χρονολόγησης και ταύτισης κτιρίων και περιοχών της πόλης. Συγγραφέας και επιμελητής εκδόσεων όπως Ενθύμιον Θεσσαλονίκης (εκδ. Καπόν, 1993), Οι βαρκάρηδες της Θεσσαλονίκης (εκδ. Τροχαλία, 1994) και Μετοχές και ομόλογα, Μακεδονία-Θεσσαλονίκη 1870-1940 (εκδ. Καπόν, 2001), ο Γ. Μέγας ήταν πάντοτε προσεκτικός στα σχόλια και τις ερμηνείες των εικόνων. Εξαντλούσε όλες τις πηγές, συμβουλευόταν τους ειδικούς και ποτέ δεν παρασύρθηκε σε εικασίες και εντυπωσιασμούς.
Πού διαφοροποιείται
Ξεκίνησα το σημείωμα αυτό κάνοντας μικρή αναδρομή στην προηγούμενη πορεία των δύο συγγραφέων για να τονίσω ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά αυτής της έκδοσης. Τα συνοπτικά και συνεκτικά κείμενα που συνοδεύουν, εν είδει υποτίτλων, τις εξαιρετικές εκτυπώσεις των φωτογραφιών, την διαφοροποιούν από τα υπεράριθμα έντυπα και κυρίως λευκώματα που κυκλοφόρησαν από το 1997 και μετά και τα οποία με ελάχιστες, ελαχιστότατες, εξαιρέσεις εξαντλούνται σε μια άνευ προηγουμένου -ας μου επιτραπεί ο νεολογισμός- Θεσσαλονικολαγνεία.
Η στάση πληθώρας «ερευνητών», ιδαλγών και εραστών της πολύπαθης εκδοτικά αυτής πόλης απέναντι στην ιστορία και κυρίως την εικονογραφία της νεώτερης Θεσσαλονίκης, όχι μόνο δεν προάγουν την έρευνα και δεν εμπλουτίζουν την ιστοριογραφία της, αλλά δίνουν και λανθασμένες πληροφορίες στο αναγνωστικό κοινό, οι οποίες πολλές φορές φθάνουν ώς τα έδρανα του πανεπιστημίου.
Εξαντλητική έρευνα
«Η Θεσσαλονίκη μέσα από το φακό του Γιώργου Λυκίδη» απέφυγε αυτόν τον σκόπελο. Οι συγγραφείς, βαθείς γνώστες της ιστορίας της πόλης, των δρόμων και των κτιρίων της, μέσα από την μακροχρόνια έρευνα και τη συνεχή ενασχόληση με το αντικείμενο δεν περιορίστηκαν στις δικές τους μνήμες, αλλά ανέτρεξαν σε ό,τι σχετικό είχε δημοσιευτεί μέχρι σήμερα, εξήντλησαν την επιτόπια έρευνα και συμβουλεύτηκαν τους κατά περίπτωση ειδικούς επιστήμονες για τον τελικό έλεγχο και την απόλυτη ακρίβεια στα γραφόμενά τους. Οι υπότιτλοι των φωτογραφιών είναι μια θετική συμβολή στην ιστοριογραφία της πόλης και αποτελούν υπόδειγμα για μελλοντικά εγχειρήματα.
Αυτό είναι και το έργο των δύο ερευνητών-συγγραφέων και γι’ αυτό το λόγο προτάσσεται της παρουσίασης του αντικειμένου που στάθηκε η αφορμή αυτής της έκδοσης. Των φωτογραφιών του Γιώργου Λυκίδη.
Από τον Πόντο
Ολοι όσοι μεγαλώσαμε σ’ αυτήν την πόλη υποκλινόμαστε στην απαράμιλλη τέχνη του Γ. Λυκίδη. Γεννημένος στην Κρώμνη του Πόντου το 1886, και με μια πρώτη επαγγελματική σταδιοδρομία στα βόρεια παράλια του Εύξεινου Πόντου και την Κωνσταντινούπολη, φθάνει μετά την Μικρασιατική Καταστροφή στη Θεσσαλονίκη, όπου το 1924, ανοίγει το πρώτο του φωτογραφείο.
Πριν από το τέλος του 1926 κυκλοφορούν ήδη καρτ ποστάλ με θέμα τη Θεσσαλονίκη και είναι οι πρώτες εικόνες που έχουμε από την ανοικοδόμηση της πόλης όταν τα μέγαρα της πυρικαύστου αρχίζουν να υψώνονται δίπλα στα κτίρια που σώθηκαν από την πυρκαγιά του 1917. Είναι χαρακτηριστικό, ότι μέσα από την απρόσκοπτη πορεία της τέχνης του Λυκίδη μέχρι της αρχές της δεκαετίας του 1960, γίνεται επιτέλους φανερό ότι για την εικόνα της πόλης η διαφορά πριν και μετά την πυρκαγιά δεν υπήρξε τόσο έντονη, όσο αυτή που προέκυψε μετά την ανοικοδόμηση της δεκαετίας του ’50 και ’60. O αναγνώστης μπορεί με σαφήνεια να το διαπιστώσει στην παλιά παραλία στη Διαγώνειο, στο Ιπποδρόμιο και την πλατεία της Αγίας Σοφίας.
Σπάνια ντοκουμέντα
Το φωτογραφικό υλικό που παρουσιάζεται στη άρτια αυτή έκδοση, κατανεμημένο σε 14 χωρικές ενότητες, όπου συμπεριλαμβάνονται και σπάνια ντοκουμέντα από την επίσκεψη του Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη το 1928, δεν αποτελεί παρά τμήμα του φωτογραφικού αρχείου Λυκίδη που «ευτύχησε να αποκτήσει» ο Γιάννης Μέγας, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει στον πρόλογο ο N. Χριστιανόπουλος.
Από την είσοδο του ελληνικού στόλου στην Κωνσταντινούπολη το 1921 και τις Δελφικές εορτές του 1927, στο αθλητικό φωτορεπορτάζ και τις φωτογραφίσεις των εγκαταστάσεων του EOT κατά τη μεταπολεμική περίοδο, ο Λυκίδης καλύπτει μια μακρά περίοδο της ελληνικής ιστορίας, αλλά και του ελληνικού αστικού τοπίου που τόσο άλλαξε στις δεκαετίες του ’50 και του ’60. Οι εικόνες του Λυκίδη για τις ελληνικές πόλεις της περιόδου 1930-1960 αποτελούν τεκμήρια για την εξέλιξη της πόλης και της αρχιτεκτονικής στη χώρα μας.
Τεχνικές αρετές
Οσον αφορά τις καλλιτεχνικές και τεχνικές αρετές της φωτογραφίας του Γιώργου Λυκίδη θα σταθώ σε δύο μόνο σημεία. Στις γωνίες λήψεις που αποφεύγουν μια ακαδημαϊκή, στατική, απεικόνιση του αστικού χώρου και υιοθετούν τις οπτικές φυγές και τις προοπτικές των λεωφόρων της ανοικοδόμησης και στην επιμονή του για τον κατάλληλο φυσικό φωτισμό των κτιρίων και των μνημείων. Ευρηματικές είναι οι λύσεις φωτισμού στο εσωτερικό των βυζαντινών εκκλησιών, όπου, απουσία ηλεκτρικού φωτός και για να αποφευχθούν οι «στιγμιαίοι φωτογραφικοί λαμπτήρες» όπως αναφέρει και ο καθηγητής Στ. Πελακανίδης, γινόταν μεταβίβαση του ηλιακού φωτός με κάτοπτρα.
Πληροφορία και τέχνη
«Η Θεσσαλονίκη μέσα από τον φακό του Γιώργου Λυκίδη» επαναπροσδιορίζει το ρόλο της φωτογραφίας ως πληροφορίας και ως τέχνης. Ευχόμαστε να δούμε δημοσιευμένα και τα υπόλοιπα τμήματα του Αρχείου Λυκίδη και αυτήν την πρωτοβουλία των εκδόσεων Ιανός να ακολουθήσουν αντίστοιχες εκδόσεις και για άλλους φωτογράφους του ελληνικού αστικού τοπίου, τόσο χρήσιμες για την αποκατάσταση της συνέχειας στην εικόνα της πόλης που τόσο βίαια άλλαξε στη χώρα μας η ανοικοδόμηση της μεταπολεμικής περιόδου.
(1) O κ. B. Σ. Κολώνας είναι αναπληρωτής καθηγητής στο τμήμα Αρχιτεκτονικής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας