Υπάρχει ένα περίεργο φαινόμενο, που οι οικονομολόγοι αποκαλούν «κατάρα των πόρων». Ονομάζεται έτσι επειδή, κατά μέσο όρο, χώρες με μεγάλο πλούτο σε φυσικούς πόρους έχουν χειρότερες οικονομικές επιδόσεις από χώρες που δεν διαθέτουν ανάλογο πλούτο. Ομως κάποιες χώρες με άφθονους φυσικούς πόρους τα καταφέρνουν καλύτερα από άλλες, και μερικές πολύ καλά. Γιατί σκορπίζονται τόσο άνισα τα μάγια της κατάρας των πόρων;
Πριν από τριάντα χρόνια, η Ινδονησία και η Νιγηρία -εξαρτώμενες και οι δύο από το πετρέλαιο- είχαν συγκρίσιμο κατά κεφαλήν εισόδημα. Σήμερα το κατά κεφαλήν εισόδημα της Ινδονησίας είναι τετραπλάσιο από της Νιγηρίας, όπου μάλιστα μειώθηκε (σε σταθερά δολάρια του 1995).
Ανάλογη σχέση παρατηρείται μεταξύ της Σιέρα Λεόνε και της Μποτσουάνα, δύο χωρών πλούσιων σε διαμάντια. Η Μποτσουάνα είχε μέσο ετήσιο ρυθμό ανάπτυξης 8,7% τα τελευταία τριάντα χρόνια, ενώ η Σιέρα Λεόνε βυθίσθηκε στον εμφύλιο σπαραγμό. Και θρυλικές είναι οι αποτυχίες στην πλούσια σε πετρέλαιο Μέση Ανατολή.
Τα αίτια των δεινών
Οι οικονομολόγοι προτείνουν τρία αίτια για τις θλιβερές επιδόσεις ορισμένων πλούσιων σε πόρους χωρών:
Πρώτον, η προοπτική του πλούτου προσανατολίζει τις κυβερνητικές προσπάθειες στην απόσπαση μεγαλυτέρου μεριδίου της πίτας αντί στη δημιουργία μεγαλύτερης πίτας, με αποτέλεσμα, συχνά, τον πόλεμο. Αλλοτε προκύπτει απλώς μια αρπακτική συμπεριφορά αξιωματούχων, υποβοηθούμενη από ξένους. Φθηνότερα έρχεται η δωροδοκία μιας κυβέρνησης για να διαθέσει πόρους σε τιμές κάτω της αγοράς παρά η επένδυση για την ανάπτυξη ενός κλάδου, οπότε δεν εκπλήσσει που κάποιες εταιρείες υποκύπτουν στον πειρασμό.
Δεύτερον, οι τιμές των φυσικών πόρων παίζουν πολύ, και η διαχείριση αυτής της μεταβλητότητας είναι δύσκολη. Οι δανειστές δίνουν χρήματα σε καλούς καιρούς, αλλά τα ζητούν πίσω όταν, π.χ., οι τιμές καταρρέουν. (Σύμφωνα με το παλιό ρητό, οι τράπεζες θέλουν να δανείζουν μόνον όσους δεν έχουν ανάγκη.). Η οικονομική δραστηριότητα γίνεται έτσι ακόμα πιο μεταβλητή από τις τιμές των πρώτων υλών, και πολλά από τα κέρδη της ανόδου χάνονται στην κάμψη που ακολουθεί.
Τρίτον, μπορεί το πετρέλαιο και άλλοι φυσικοί πόροι να είναι πηγή πλούτου, αλλά δεν δημιουργούν από μόνοι τους θέσεις εργασίας, και -δυστυχώς- συχνά εκτοπίζουν άλλους οικονομικούς τομείς. Για παράδειγμα, μεγάλες εισροές πετροδολαρίων συχνά οδηγούν σε ανατίμηση του νομίσματος, φαινόμενο γνωστό ως «ολλανδική ασθένεια» (από την Ολλανδία που, μετά την ανακάλυψη πετρελαίου και αερίου στη Βόρεια Θάλασσα, επλήγη από διογκούμενη ανεργία). Οταν, λόγω του «μπουμ» των φυσικών πόρων, η ισοτιμία ανεβαίνει ραγδαία, οι εξαγωγές βιομηχανικών και αγροτικών προϊόντων ανακόπτονται, ενώ οι εγχώριοι παραγωγοί αδυνατούν να ανταγωνισθούν τις εισαγωγές.
Δημοκρατία και διαφάνεια
Ο άφθονος φυσικός πλούτος δημιουργεί, επομένως, συχνά πλούσιες χώρες με φτωχούς λαούς. Τα δύο τρίτα του πληθυσμού στη Βενεζουέλα, τη λατινοαμερικανική χώρα με τα μεγαλύτερα αποθέματα πετρελαίου, ζουν σε συνθήκες φτώχειας. Ας μην απορούμε όταν τώρα διεκδικούν, η μικρή ομάδα που επωφελείται από τον πλούτο της χώρας να αρχίσει να τον μοιράζεται.
Ευτυχώς, συνειδητοποιώντας αυτά τα προβλήματα, μάθαμε πολλά για το πώς μπορούν να αντιμετωπισθούν. Δημοκρατικές, συναινετικές και διαφανείς διαδικασίες -όπως στη Μποτσουάνα- είναι πιθανότερο να διασφαλίσουν ότι οι καρποί του πλούτου μιας χώρας θα δαπανηθούν δίκαια και σωστά.
Γνωρίζουμε επίσης ότι ταμεία σταθεροποίησης -όπου τοποθετούνται μερικά από τα έσοδα που αποκτώνται σε περιόδους υψηλών τιμών- μπορούν να συμβάλουν στη συγκράτηση της οικονομικής μεταβλητότητας που συνδέεται με τις τιμές των φυσικών πόρων. Επιπλέον, οι διακυμάνσεις αυτές ενισχύονται από τον δανεισμό στα καλά χρόνια, θα έπρεπε επομένως οι χώρες να προβάλλουν αντίσταση στους ξένους δανειστές που προσπαθούν να τις πείσουν για τα πλεονεκτήματα τέτοιων εισροών κεφαλαίων.
Αλλά η ολλανδική ασθένεια είναι η επίπτωση που πιο δύσκολα μπορούν να αντιμετωπίσουν φτωχές χώρες με φυσικούς πόρους. Θεωρητικά μπορεί εύκολα να αποφευχθεί η ανατίμηση: κρατώντας το συνάλλαγμα από τις εξαγωγές π.χ. πετρελαίου έξω από τη χώρα, επενδύοντας στις ΗΠΑ ή στην Ευρώπη, και φέρνοντάς το σταδιακά μόνο στη χώρα. Αλλά στις περισσότερες αναπτυσσόμενες χώρες μια τέτοια πολιτική θεωρείται ότι χρησιμοποιεί τα έσοδα από το πετρέλαιο προς όφελος άλλων οικονομιών.
Πολιτική βούληση
Κάποιες χώρες, όπως η Νιγηρία, προσπαθούν να εφαρμόσουν αυτά τα μαθήματα, επενδύοντας μεταξύ άλλων τα έσοδα από το πετρέλαιο για να αυξήσουν τον πραγματικό τους πλούτο, το σταθερό και ανθρώπινο κεφάλαιο.
Να συμβάλουν μπορούν και οι δυτικές κυβερνήσεις, προωθώντας λογικές μεταρρυθμίσεις. Οι μυστικοί τραπεζικοί λογαριασμοί δεν στηρίζουν μόνο την τρομοκρατία, διευκολύνουν και τη διαφθορά που υπονομεύει την ανάπτυξη.
Η διαφάνεια θα ενθαρρυνόταν επίσης αν από φόρους απαλλάσσονταν μόνο πλήρως τεκμηριωμένες δαπάνες. Οι βίαιες συγκρούσεις τροφοδοτούνται με τις μαζικές πωλήσεις όπλων προς τις αναπτυσσόμενες χώρες. Αυτό πρέπει να σταματήσει.
Οι άφθονοι φυσικοί πόροι μπορούν και πρέπει να είναι ευλογία, όχι κατάρα. Ξέρουμε τι πρέπει να γίνει. Αυτό που λείπει είναι η πολιτική βούληση.