Δύο εγκέφαλοι σίγουρα είναι προτιμότεροι από ένα. Αυτή τουλάχιστον είναι η αντίληψη για τη στενή -μερικές φορές πάρα πολύ στενή- σχέση μεταξύ των δύο εγκεφάλων του ανθρώπινου σώματος: του ενός στην κορυφή του νωτιαίου μυελού και του άλλου κρυμμένου αλλά ισχυρού στο γνωστό ως εντερικό νευρικό σύστημα.
Για τον δρα Michael D. Gershon, συγγραφέα του βιβλίου «Ο δεύτερος εγκέφαλος» και πρόεδρο του Τμήματος Ανατομίας και Κυτταρικής Βιολογίας στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια, η σχέση μεταξύ των δύο εγκεφάλων μπορεί να είναι δυσάρεστη. «Κάθε φορά που απευθύνομαι στα Εθνικά Ινστιτούτα Υγείας για να ζητήσω πληροφορίες για τη χρηματοδότηση σημαντικής ερευνητικής μου πρότασης», λέει ο δρ Gershon, «αντιλαμβάνομαι με θλίψη την επιρροή που έχει ο εγκέφαλός μου -το ονομαζόμενο κεντρικό νευρικό σύστημά μου- στα έντερά μου».
Ψυχολογικά συμπτώματα
Πράγματι, όποιος έχει νιώσει τις συσπάσεις του στομάχου του πριν κάνει μια σημαντκή ομιλία ή έχει νιώσει έντονο πόνο στο έντερο ή τάση ευκοιλιότητας πριν από ένα διαγωνισμό, αυτός έχει βιώσει τη δράση των δύο νευρικών συστημάτων.
Η σχέση μεταξύ των «δύο εγκεφάλων» βρίσκεται στην καρδιά πολλών σωματικών και ψυχιατρικών συμφορών. Παθήσεις όπως το άγχος, η κατάθλιψη, το σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου, το έλκος του στομάχου και η νόσος του Πάρκινσον εκδηλώνουν συμπτώματα στον εγκέφαλο και στο εντερικό επίπεδο.
«Η πλειονότητα των ασθενών με άγχος και κατάθλιψη θα έχουν επίσης μεταβολές στη λειτουργία των εντέρων», λέει ο δρ Emeran Mayer, καθηγητής Ιατρικής, Φυσιολογίας και Ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο Καλιφόρνια, στο Λος Αντζελες. Μελέτη έδειξε αλλαγές στη μετακίνηση των τροφών μέσω του γαστρεντερικού συστήματος σε γάτες που αντιμετώπιζαν γαβγίζοντες σκύλους.
Τα συμπτώματα του ενός συστήματος -και οι θεραπείες- μπορούν να επηρεάσουν το άλλο σύστημα. Τα αντικαταθλιπτικά, για παράδειγμα, προκαλούν γαστρική διαταραχή στα περισσότερα από το ένα τέταρτο των ατόμων που τα λαμβάνουν. Οι συσπάσεις στο στομάχι προκαλούνται από το ξέσπασμα των στρεσογόνων ορμονών που απελευθερώνονται στο σώμα σε καταστάσεις επίθεσης ή εγκατάλειψης. Το στρες μπορεί επίσης να υπερδιεγείρει τα νεύρα στον οισοφάγο προκαλώντας αίσθημα σοκ.
Ανεξάρτητο σύστημα
Ο δρ Gershon, ο οποίος δημιούργησε τον όρο «δεύτερος εγκέφαλος», το 1996, είναι ένας από τους ερευνητές που μελετούν τη σχέση εγκεφάλου – εντέρου στον σχετικά νέο τομέα της νευρογαστρεντερολογίας. Οι νέες αντιλήψεις για τον τρόπο που λειτουργεί ο δεύτερος εγκέφαλος και για τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των δύο βοηθούν στη θεραπεία διαταραχών, όπως η δυσκοιλιότητα, το έλκος και η νόσος του Hirschprung.
O ρόλος του εντερικού νευρικού συστήματος είναι να διαχειρίζεται οποιαδήποτε πλευρά της πέψης, από τον οισοφάγο, το στομάχι, το λεπτό έντερο και το κόλον. Ο δεύτερος εγκέφαλος ή αλλιώς μικρός εγκέφαλος εκπληρώνει όλα αυτά με τα ίδια εργαλεία του μεγάλου εγκεφάλου: ένα εξεζητημένο σχεδόν αυτοσυγκροτημένο δίκτυο νευρικών κυκλωμάτων, νευροδιαβιβαστών και πρωτεϊνών.
Η ανεξαρτησία είναι μια λειτουργία της περιπλοκότητας της εντερικού νευρικού συστήματος.
«Αντί η μητέρα Φύση να προσπαθεί να στοιβάξει εκατό εκατομμύρια νευρώνες σε κάποιο μέρος στον εγκέφαλο ή στον νωτιαίο μυελό και μετά να στέλνει επιμήκεις διασυνδέσεις με το εντερικό σύστημα, το κύκλωμα βρίσκεται ακριβώς δίπλα στα συστήματα που χρειάζονται έλεγχο», λέει η δρ Jackie D. Wood καθηγήτρια Φυσιολογίας, Κυτταρικής Βιολογίας και Παθολογίας στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο του Οχάιο.
Ελεγχος συμπεριφοράς
Το να μιλάμε για δύο εγκεφάλους μπορεί να ηχεί σαν ιστορία επιστημονικής φαντασίας, αλλά αυτοί έχουν νόημα κυριολεκτικά και εξελικτικά.
«Αυτό που κάνουν οι εγκέφαλοι είναι έλεγχο συμπεριφοράς», λέει η δρ Wood. «Ο εγκέφαλος των εντέρων έχει αποθηκεύσει στα νευρικά του δίκτυα και ποικιλία προγραμμάτων συμπεριφοράς, σαν μια βιβλιοθήκη. Η κατάσταση πέψης των τροφών καθορίζει ποιο πρόγραμμα από τη βιβλιοθήκη ανακαλούν και λειτουργούν τα έντερα».
Οταν κάποιο άτομο παραλείψει το μεσημεριανό φαγητό, το έντερο είναι σχεδόν σιωπηλό. Εάν φάτε ένα σάντουιτς με παστρουμά, οι συσπάσεις κατά μήκος του λεπτού εντέρου αναμειγνύουν την τροφή με ένζυμα και τη μετακινούν προς τα κάτω, ώστε να αρχίσει η απορρόφηση από τα εσωτερικά τοιχώματα. Εάν ο παστρουμάς είναι χαλασμένος, αντίστροφες συσπάσεις θα τη σπρώξουν προς τα άνω -μαζί με όλα τα άλλα περιεχόμενα του εντέρου- προς το στομάχι και προς τα έξω διά του οισοφάγου με μεγάλη ταχύτητα.
Χημικό εργαστήριο
Σε κάθε κατάσταση, το έντερο πρέπει να εκτιμά τις συνθήκες που επικρατούν, να αποφασίζει για μια σειρά δράσεων και να αρχίζει μια αντανακλαστική ενέργεια.
«Το έντερο ελέγχει την πίεση», λέει ο δρ Gershon. «Παρακολουθεί τη διαδικασία της πέψης. Ανιχνεύει τα θρεπτικά συστατικά και μετράει τα οξέα και τα άλατα. Είναι ένα μικρό χημικό εργαστήριο. Το εντερικό σύστημα κάνει όλα αυτά μόνο του με ελάχιστη βοήθεια από το κεντρικό νευρικό σύστημα – τον ανώτερο εγκέφαλο. Το εντερικό νευρικό σύστημα περιγράφηκε για πρώτη φορά το 1921 από τον δρα J.N. Langley, ένα Βρετανό παθολόγο που πίστευε ότι αποτελούσε ένα από τρία μέρη -μαζί με το παρασυμπαθητικό και το συμπαθητικό νευρικό σύστημα- του αυτόνομου νευρικού συστήματος που ελέγχει την ακούσια συμπεριφορά, όπως την αναπνοή και την κυκλοφορία. Σε αυτήν την τριάδα, το εντερικό νευρικό σύστημα αντιμετωπίστηκε σαν η άκρη των άλλων δύο.