Αυτές τις μέρες συζητείται στη Βουλή το νομοσχέδιο για τον νέο «Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας» που έρχεται να καλύψει ένα μεγάλο κενό. Την τελευταία πεντηκονταετία πολλά έχουν αλλάξει στην ιατρική επιστήμη και πρακτική μετά την αλματώδη εξέλιξη των επιστημών της ζωής και της υγείας και την «επανάσταση» της βιοτεχνολογίας. Οι εξελίξεις αυτές, με τις νέες δυνατότητες που προσφέρουν, έχουν επιφέρει μεταβολές στον τρόπο άσκησης της Ιατρικής και επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό τις σχέσεις ιατρού – ασθενούς και ιατρού – κοινωνίας, ενώ ο πατερναλισμός έχει παραμερισθεί υπέρ του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Η καθιέρωση της βιοηθικής, που αποτελεί και μια ευρύτερη και βαθύτερη διάσταση της ιατρικής δεοντολογίας, έχει εντείνει την ηθική ευαισθησία και ευθύνη των επιστημόνων Υγείας και προωθήσει την αναζήτηση πρόσφορης ηθικής μεθοδολογίας και επιχειρηματολογίας για την αντιμετώπιση των νέων ηθικών διλημμάτων. Στην ανθρωπιστική παιδεία των ιατρών έχει εναποτεθεί η ελπίδα της ευεργετικής για τον άνθρωπο χρήσης του πρωτόγνωρου οπλοστασίου με το οποίο η βιοτεχνολογία όπλισε την Ιατρική για το καλό του ανθρώπου. Ισως, λοιπόν, είναι χρήσιμη, επίκαιρη και ενδεικτική της παγκόσμιας ανάγκης για νέα κείμενα αρχών και κανόνων, μια σύντομη αναφορά στην πρόσφατη «Οικουμενική Διακήρυξη για τη Βιοηθική και τα Ανθρώπινα Δικαιώματα», που υιοθετήθηκε στις 19 Οκτωβρίου από την 33η Γενική Διάσκεψη της Ουνέσκο.
Ομόφωνη απόφαση
Η Διακήρυξη αυτή, για την οποία εργάστηκαν ειδικοί στη βιοηθική και διακυβερνητικοί εμπειρογνώμονες επί μια τετραετία σε διεθνή κλίμακα, απέκτησε την οικουμενικότητα που είναι προεμπειρικά εγγενής στον φιλοσοφικό πυρήνα της ηθικής. Και με την ομοφωνία που επέτυχε κατά την υιοθέτησή της έδειξε πώς μπορεί να λειτουργήσει στην πράξη η διυποκειμενικότητα ως εξαντικειμενικευτική αρχή της ηθικής για την αποφυγή της ηθικής σχετικοκρατίας.
Στην εποχή της λεγόμενης «παγκοσμιοποίησης», μια οικουμενική σύγκλιση αρχών και αξιών με επαναβεβαίωση της ανάγκης του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων είναι αδήριτα αναγκαία για τον εξανθρωπισμό του προγραμματικά οικονομιστικού αυτού κινήματος. Ηταν πράγματι εξαιρετικά δύσκολο στο πολυπολιτισμικό πλαίσιο της εκπόνησής της να βρεθεί μια κοινή γλώσσα και να συγκερασθούν οι πολιτισμικές, ιδεολογικές, κοσμοθεωρητικές και φιλοσοφικές διαφορές, για να επιτευχθεί με ανοιχτό και ειλικρινή διάλογο η αναγκαία «επικαλύπτουσα συναίνεση».
Πρόκειται τελικά για ένα κείμενο αρχών και όχι κανόνων όπως είχε αρχικά προγραμματισθεί. Μερικές θεμελιώδεις αρχές (αγαθοποιία, αποφυγή βλάβης, εχεμύθεια) είναι καθιερωμένες ήδη από τον Ορκο του Ιπποκράτη, άλλες είναι νεότερες, όπως η αρχή της αυτονομίας και της δικαιοσύνης, άλλες πιο πρόσφατες, όπως της αξιοπρέπειας, της ακεραιότητας και του ευάλωτου του ανθρώπου. Οι αρχές τίθενται αξιωματικά και χωρίς συγκεκριμένη ιεράρχηση, έχουν όμως εξαντλητικά συζητηθεί στη διεθνή βιβλιογραφία. Η Διακήρυξη ξεκινά κατά τα ειωθότα από ένα προοίμιο που αναφέρεται σε όλα σχεδόν τα παλαιότερα σχετικά κείμενα, αλλά εδώ, σε μεγάλη έκταση, και στο σκεπτικό για τη δικαίωση του εγχειρήματος και την οριοθέτηση του ρόλου της Ουνέσκο.
Αποτελείται από 5 μέρη και περιλαμβάνει 28 άρθρα: Γενικούς όρους (1-2), Αρχές (3-17), Εφαρμογές των αρχών (18-21), Προώθηση της Διακήρυξης (22-25) και Τελικούς όρους (26-28). Οι γενικοί όροι της Διακήρυξης καθορίζουν τη σφαίρα και τους σκοπούς της, δίνοντας απαντήσεις στα ερωτήματα «τι και για ποιον». Απευθύνεται κατ’ αρχήν στα κράτη (αλλά και σε άτομα, ομάδες και κοινότητες) και αποσκοπεί μεταξύ άλλων να δώσει ένα οικουμενικό πλαίσιο αρχών και διαδικασιών που θα οδηγήσουν στη διαμόρφωση της νομοθεσίας και της πολιτικής των κρατών-μελών.
Οι θεμελιώδεις αρχές
Οι αρχές (θεμελιώδεις, βασικές, παράγωγες και διαδικαστικές), που πρέπει να είναι σεβαστές κατά τη λήψη αποφάσεων και την εκτέλεση πρακτικών από αυτούς στους οποίους απευθύνεται η Διακήρυξη, είναι κατά άρθρο οι εξής: Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια και τα ανθρώπινα δικαιώματα (3), η αγαθοποιία: μεγιστοποίηση της ωφέλειας και ελαχιστοποίηση της βλάβης (4), η αυτονομία και η προστασία των δικαιωμάτων και των συμφερόντων όσων δεν είναι σε θέση να την ασκήσουν (5), η συναίνεση ύστερα από ενημέρωση κατά τη θεραπευτική ή την ερευνητική διαδικασία, με δυνατότητα ανάκλησής της χωρίς συνέπειες καθώς και η ειδική προστασία όσων αδυνατούν να συναινέσουν (6-7), ο σεβασμός για το ευάλωτο και την ακεραιότητα του ανθρώπου (8), η ιδιωτική ζωή και ο εμπιστευτικός χαρακτήρας των προσωπικών δεδομένων (9), η ισότητα, η δικαιοσύνη και η δικαιοφροσύνη (10), η μη διάκριση και ο μη στιγματισμός ατόμων ή ομάδων για οποιονδήποτε λόγο (11), ο σεβασμός της πολιτισμικής ποικιλίας και του πλουραλισμού, όταν δεν συνιστά παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και δεν συγκρούεται με άλλες αρχές της Διακήρυξης (12), η αδελφοσύνη και η διεθνής συνεργασία (13), η κοινωνική ευθύνη και η υγεία ως θεμελιώδες δικαίωμα (14), η συμμετοχή όλης της διεθνούς κοινότητας στα οφέλη που προκύπτουν από την επιστημονική έρευνα και τις εφαρμογές της (14), η προστασία των μελλοντικών γενεών, ιδιαίτερα της γενετικής ιδιοσυστασίας τους (16) και η προστασία του περιβάλλοντος, της βιόσφαιρας και της βιοποικιλότητας, με εκτίμηση της συνάφειας των ανθρώπινων όντων με άλλες μορφές ζωής (17).
Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια
Στα υπόλοιπα 11 από τα 28 άρθρα της Διακήρυξης για τη βιοηθική σε ευρεία έννοια γίνεται λόγος για εφαρμογή των αρχών στη λήψη αποφάσεων με καλώς εννοούμενο επαγγελματισμό, με διαφάνεια, εντιμότητα και ακεραιότητα. Συνιστάται η περιοδική αναθεώρηση των βιοηθικών ζητημάτων και η συνέχιση του παγκόσμιου διαλόγου, η συγκρότηση επιτροπών βιοηθικής, η ενίσχυση της βιοηθικής παιδείας και η ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης, η εκτίμηση των κινδύνων από τις ραγδαίες εξελίξεις της βιοτεχνολογίας και η δεοντολογία διαφόρων πρακτικών κατά τη διεξαγωγή επιστημονικής έρευνας σε πολυεθνικό επίπεδο. Διευκρινίζεται ο ρόλος των κρατών για την προώθηση της Διακήρυξης μέσω των εθνικών επιτροπών βιοηθικής. Τονίζεται η αλληλεξάρτηση και η συμπληρωματικότητα των αρχών και η περίσκεψη με την οποία πρέπει να αντιμετωπίζεται ενδεχόμενος περιορισμός της εφαρμογής τους για εξαιρετικά σοβαρούς λόγους. Ενδεικτικό του πνεύματος της Διακήρυξης είναι το ακροτελεύτιο άρθρο: «Τίποτα σ’ αυτήν τη Διακήρυξη δεν μπορεί να ερμηνευθεί σαν να συνεπάγεται για κάθε κράτος, ομάδα ή πρόσωπο οποιαδήποτε απαίτηση να αναλάβει δραστηριότητα ή να εκτελέσει πράξη αντίθετη στα ανθρώπινα δικαιώματα, στις ελευθερίες και στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια (28).
Η Διακήρυξη αυτή πρέπει να διαβαστεί μαζί με την «Οικουμενική Διακήρυξη για το Ανθρώπινο Γονιδίωμα και τα Ανθρώπινα Δικαιώματα» (1997), με τη «Διεθνή Διακήρυξη για τα Ανθρώπινα Γενετικά Δεδομένα» (2003) της Ουνέσκο, με τη γνωστή Σύμβαση του Οβιέδο και τώρα με τον δικό μας νέο «Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας». Ολα αυτά τα κείμενα προσφέρουν στέρεες ασφαλιστικές δικλίδες για να αποβεί η πρόοδος στη βιοεπιστήμη και τη βιοτεχνολογία ευεργετική για την ανθρωπότητα. Και η Διακήρυξη αυτή, παρά τις κάποιες ατέλειές της ως συναινετικό και όχι ακαδημαϊκό κείμενο, πρέπει να χαιρετισθεί θετικά ως βάση για περαιτέρω διεθνείς και εθνικές πρωτοβουλίες και για δημιουργικό και κριτικό φιλοσοφικό στοχασμό.
* Η κ. Μυρτώ Δραγώνα – Μονάχου είναι ομότιμη καθηγήτρια Φιλοσοφίας και μέλος της Ελληνικής Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής.