Χουάν Ρούλφο
Πέδρο Πάραμο
Μετ.: Εφη Γιαννοπούλου
Εκδ. Πατάκη, σελ. 260
Τ ο μυθιστόρημα του Χουάν Ρούλφο «Πέδρο Πάραμο», το οποίο κυκλοφόρησε πρόσφατα στα ελληνικά από τις εκδόσεις Πατάκη, είναι από πολλές πλευρές ένα μοναδικό μυθιστόρημα. Μοναδικό γιατί είναι το πρώτο και τελευταίο μεγάλο έργο ενός διάσημου έπειτα από αυτό συγγραφέα, ο οποίος άδειασε το ποτήρι του μονομιάς. Ενός συγγραφέα που ήπιε τον λόγο μονορούφι, φθάνοντας διά μιας σε μεγάλο βάθος – εκφραστικής, τεχνικής, περιεχομένου και μορφής…
Μοναδικό διότι, όπως κάθε μεγάλο μυθιστόρημα, αλλάζει τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τη λογοτεχνία. Το μυθιστόρημα του Ρούλφο είναι ενδεχομένως το καλύτερο έργο και ταυτόχρονα ο προάγγελος, του λογοτεχνικού ρεύματος που ονομάζουμε «μαγικό ρεαλισμό». Είναι το βιβλίο που ο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μαρκές αποστήθισε ολόκληρο, το ήπιε κι αυτός μονορούφι: «Εκείνη τη νύχτα δεν μπόρεσα να κοιμηθώ προτού τελειώσω τη δεύτερη ανάγνωση. Ποτέ δεν είχα νιώσει μεγαλύτερη συγκίνηση».
Κλασικό βιβλίο
Οπως σημειώνει η δοκιμιογράφος Σούζαν Σόνταγκ, «το μυθιστόρημα του Ρούλφο δεν είναι μόνο ένα από τα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας του εικοστού αιώνα, αλλά και ένα από τα βιβλία με τη μεγαλύτερη επιρροή. Είναι ένα κλασικό βιβλίο με όλη τη σημασία του όρου».
Το «Πέδρο Πάραμο» είναι ένα βιβλίο κλασικό και από πλευράς θεματικής. Αποτελεί επανασχολιασμό ενός «κλασικού» μυθικού μοτίβου της λογοτεχνίας, της καθόδου στον Αδη. Αν οι λέξεις «κλασικό» ή «παράδοση» διατηρούν κάποιο νόημα σήμερα, ιδιαίτερα στην περιοχή της λογοτεχνίας, αυτό εικονίζεται ακέραιο στο εγχείρημα του Ρούλφο. Επισκέπτεται έναν από τους μεγάλους μύθους της ανθρωπότητας με τα μάτια του τόπου του. Μιλώντας για τον τόπο και τους οικείους του, φθάνει στο βάθος της κοινής ανθρώπινης εμπειρίας, αγγίζει πρωταρχικές χορδές τις ύπαρξης. Το «Πέδρο Πάραμο» δεν είναι τελικά παρά μια πολυεπίπεδη επίσκεψη.
Η ιστορία ενός γιου, ο οποίος επισκέπτεται το χωριό των γονιών του, υπακούοντας στην παράκληση της νεκρής μητέρας του, αναζητώντας τον πατέρα του. Η ιστορία μιας επίσκεψης στον Αδη, στο βασίλειο του Θανάτου. Και συγχρόνως ένας συγγραφέας που επισκέπτεται έναν κλασικό μύθο. Το κεντρικό πρόσωπο του μυθιστορήματος δεν είναι ο Πάραμο, αλλά το χωριό Κομάλα. Πρόκειται, όπως λέει ο Ρούλφο, για ένα νεκρό χωριό, όπου ζουν μόνο ψυχές. Ολα τα πρόσωπα είναι νεκρά, ακόμα και ο αφηγητής. Η διάκριση μεταξύ χρόνου και χώρου απεμπολείται. Οι χρόνοι της αφήγησης συγχέονται, το παρόν συνυπάρχει στο ίδιο επίπεδο με το παρελθόν. Η δομή του Πέδρο Πάραμο είναι εξαιρετικά σύνθετη, με συνέπεια το βιβλίο να απαιτεί πολλαπλές αναγνώσεις προκειμένου να μπορέσει ο αναγνώστης να ακολουθήσει τον Ρούλφο στο βάθος των αναζητήσεών του. Ως προς αυτό, το κείμενο του Μεξικανού συγγραφέα Κάρλος Φουέντες στο Επίμετρο φωτίζει τον αναγνώστη, ώστε να μη χάνει τον προσανατολισμό του στο βιβλίο.
Οι διαφορετικές αφηγήσεις που πλέκονται, συνθέτοντας το πρόσωπο του Πάραμο μέσω της ανάδειξης της Κομάλα, περιγράφουν γεγονότα της ζωής, τις αδρότερες πτυχές της. Την αδιέξοδη διαμάχη πάθους και συμφέροντος. Ολα όμως τελικά εγκλωβίζονται στα όρια του θανάτου. Οχι μόνο δεν διαφαίνεται καμία διέξοδος, αλλά ο θάνατος, όντας αναγκαία προϋπόθεση της ανάμνησης, είναι το μοναδικό πεδίο, όπου οι άνθρωποι μπορούν να ακούσουν ο ένας τον άλλο και να ακουστούν. Ο θάνατος ταυτίζεται με τον λόγο. Τα πρόσωπα του μυθιστορήματος έχουν λόγο, ακριβώς γιατί είναι νεκρά. Μόνο μέσω της ανάμνησης μπορεί να ξανακερδηθεί ο χρόνος. Γι’ αυτό και η Κομάλα είναι ο Αδης, είναι το πραγματικό σπίτι όλων. Πρόκειται για ένα παιδευτικό μυθιστόρημα, ένα Bildungsroman, όπου ο ήρωας ανακαλύπτει εν τέλει ότι είναι μια σκιά, που συνομιλεί με σκιές αναπλάθοντας ένα χαμένο εξ αρχής παρελθόν.
Στην ομηρική κάθοδο του Οδυσσέα στον Αδη, η σκιά του Αχιλλέα εμφανίζεται έτοιμη να πουλήσει όλο το κλέος του πολεμιστή (το οποίο νοηματοδοτεί τον βίο του ομηρικού ήρωα) προκειμένου να επιστρέψει στη ζωή ακόμα και ως χωρικός, δούλος φτωχού αφέντη. Στο μεγάλο μυθιστόρημα του Ρούλφο υλοποιείται αυτό που ο Κάρλος Φουέντες θεωρεί προϋπόθεση του μοντέρνου μυθιστορήματος: «Το παρελθόν πρέπει να εφευρίσκεται όποτε το παρόν πεθαίνει ανάμεσα στα χέρια μας». Προχωρώντας πέρα από τον Προυστ, ο οποίος προσπάθησε να αναστήσει, να ξανακερδίσει το πεθαμένο παρόν, ο Ρούλφο μάς λέει ότι δεν μπορούμε παρά να κινούμαστε μέσα στα στενά όρια του θανάτου αναζητώντας τη φωνή μας, προσπαθώντας μέσω της ανάμνησης να δώσουμε λόγο στο χαμένο παρελθόν. Το μεγάλο δώρο του Ρούλφο είναι η εγγύτητα που μας προσφέρει, παρά τη στυφή της γεύση, η ειλικρίνειά του, την οποία δεν προσπάθησε να διασκεδάσει ή να μασκαρέψει, όπως η μεγαλύτερη μερίδα των συγγραφέων της νεότερης εποχής αντικαθιστώντας την από την πολύ πιο εύπεπτη, αλλά σε μεγάλες δόσεις άνοστη, ειρωνεία. «Ιδιον της ειρωνείας», τονίζει ο ένθερμος υποστηρικτής της Φουέντες, «είναι το άνοιγμα μιας αβύσσου ανάμεσα στο εγώ και στον κόσμο. Το κενό μετατρέπεται σε σύνδεσμο ανάμεσα στον κόσμο και στο εγώ». Περιδίνηση στο κενό ή ειλικρινής αποδοχή του θανάτου;