H ιστορία της συλλογής Πασσά έχει όλα τα απαραίτητα στοιχεία που βρίσκουμε σε ένα καλό μυθιστόρημα: μυστήριο, τέχνη και πολιτική. H αλήθεια όμως είναι ότι κανείς δεν γνωρίζει -ή δεν θέλει να πει- πολλά πράγματα για ένα σύνολο τιμαλφών αντικειμένων που πέρασαν δεκαετίες κλεισμένα σε προθήκες σε ένα σπίτι στην Κυψέλη και τώρα αποτελούν το μήλον της Εριδος ανάμεσα στο Μουσείο Μπενάκη και το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο.
Προς το παρόν, η περίφημη συλλογή (μάλλον ό,τι έχει απομείνει από αυτήν) έχει καταγραφεί και μεταφερθεί στα συντηρητήρια της βίλας Ιλίσια. Το καλοκαίρι μάλιστα θα παρουσιαστεί στο κοινό, σε έκθεση του Βυζαντινού, ένα αξιόλογο κομμάτι της που αφορά την ευρωπαϊκή κεραμική. Το Μουσείο Μπενάκη, από την πλευρά του, επιφυλάσσεται να καταφύγει ακόμα και στη Δικαιοσύνη για να διεκδικήσει τη συλλογή Πασσά. Πώς όμως φτάσαμε ώς εδώ;
Ο δημοσιογράφος και κατόπιν εκδότης της περίφημης εγκυκλοπαίδειας «Ηλιος», Γιάννης Πασσάς, αρχίζει να σχηματίζει μια συλλογή ετερόκλητων αντικειμένων και έργων τέχνης τη δεκαετία του 1960 με ταξίδια του σε όλον τον κόσμο. H οικονομική του άνεση προέρχεται από τα κέρδη της εγκυκλοπαίδειας και το εμπόριο χαρτιού. Φίλοι του τον χαρακτηρίζουν έξυπνο και πολυμήχανο άνθρωπο.
Ενα μεγάλο τμήμα της συλλογής είναι αντίγραφα πινάκων ζωγραφικής της Αναγέννησης και όχι μόνο, τα οποία ο ίδιος χαρακτηρίζει γνήσια σε συζητήσεις αλλά δεν υπάρχει καμία απόδειξη γι’ αυτό. Παράλληλα, συγκεντρώνει ευρωπαϊκή και κινεζική κεραμική, πολύτιμα πετρώματα, ελεφαντοστέινα και κοσμήματα καθώς και αρχαία αντικείμενα. Λέγεται, μάλιστα, ότι ο Πασσάς είχε δωρίσει ένα κόσμημα από τη συλλογή του στην Τζέιν Μάνσφιλντ, που είχε έρθει στη χώρα μας.
Ο Πασσάς και η γυναίκα του διατηρούν καλές σχέσεις με τη δικτατορία των συνταγματαρχών. H τότε ηγεσία του καθεστώτος υπόσχεται να του κτίσει ένα νεοκλασικό, για να στεγαστούν τα αντικείμενα που βρίσκονται στο σπίτι του στην οδό Κυψέλης. Πάντως, από τις μαρτυρίες ανθρώπων που είχαν περάσει το κατώφλι του τριωρόφου της Κυψέλης, είναι σχεδόν βέβαιον ότι δεν επρόκειτο για κομμάτια αμύθητης αξίας, όπως ελέγετο τότε, αλλά για πράγματα που μάζεψε ο ίδιος ο Πασσάς με βάση το προσωπικό του γούστο. Πολλά από αυτά, όπως τα κοσμήματα και τα ελεφαντοστέινα ήταν σίγουρα πολύτιμα.
Κατά τη διάρκεια της Επταετίας αρχίζει να κτίζεται ένα οικοδόμημα κοντά στη Σχολή Ευελπίδων που δεν έμελλε να αποπερατωθεί H χούντα προέβαλε την ανάδειξη της συλλογής Πασσά ως μείζον πολιτιστικό γεγονός. H μεταπολίτευση βρήκε το κτίριο στα μπετά. Σε αυτήν τη θλιβερή κατάσταση παρέμεινε για πολλά χρόνια μέχρι που κατεδαφίστηκε.
Το Μουσείο και το Ιδρυμα
Ο συλλέκτης και η γυναίκα του πέθαναν τη δεκαετία του 1980 χωρίς να έχουν δει το όνειρό τους να γίνεται πραγματικότητα, καθώς η συλλογή έμεινε στο τριώροφο σπίτι τους. Το 1984 συστάθηκε ίδρυμα με την επωνυμία «Νέον Μουσείον Ευρωπαϊκής και Ανατολικής Τέχνης» με σκοπό να προστατεύει τη συλλογή, το οποίο υφίσταται μέχρι σήμερα, αλλά όπως είναι σαφές, δεν μπορούσε να προβεί σε εκθεσιακές δραστηριότητες ελλείψει χρημάτων. Με βάση τον νόμο εποπτεύεται από τα υπουργεία Πολιτισμού και Οικονομικών «για την εκπλήρωση του σκοπού του, την καλή λειτουργία και την ύπαρξη και διατήρηση των καλλιτεχνημάτων».
Τα αντικείμενα παρέμεναν στις προθήκες χωρίς όμως να είναι καταγεγραμμένα και χωρίς φύλαξη. Το αποτέλεσμα είναι ότι κάποια από αυτά επαθαν ζημιές από τον σεισμό του 1999, ενώ πριν από μερικά χρόνια κάποιοι διέρρηξαν την οικία Πασσά και έφυγαν με καλά κομμάτια στα χέρια. Αλλωστε, για πολλά χρόνια δεν υπήρχε παροχή ηλεκτρικού ρεύματος και συναγερμός.
Προσφυγές
Φέτος το καλοκαίρι, κατόπιν αιτήματος του υπουργείου Οικονομίας και Οικονομικών, το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο συζήτησε το θέμα της μελλοντικής αξιοποίησης της συλλογής. Το Συμβούλιο αποφάσισε 190 αρχαία αντικείμενα να καταλήξουν ως χρησιδάνειο στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο και τα υπόλοιπα στο Βυζαντινό για να συντηρηθούν και να παρουσιαστούν σε εκθέσεις, με τη συγκατάθεση του Δ.Σ. του Ιδρύματος Πασσά. Το Μπενάκη από την πλευρά του επικαλείται νομοθετικές πράξεις με βάση τις οποίες, σε περίπτωση διάλυσης του Ιδρύματος, όλη η περιουσία του περιέρχεται στο Μουσείο. Εχει μάλιστα προσφύγει και στον Συνήγορο του Πολίτη αλλά και στο υπουργείο Πολιτισμού, για να ξεκαθαρίσει η κατάσταση.
«Το προαναφερθέν ίδρυμα δεν διαλύθηκε ποτέ και συνεπώς τα αντικείμενα αυτά δεν πρέπει να καταλήξουν στο Μουσείο Μπενάκη. Βρίσκονται στα συντηρητήριά μας, διότι πολλά από αυτά ήταν σε άσχημη κατάσταση. Οταν μπήκαμε μέσα στο σπίτι του Πασσά, το καλοκαίρι, τα φωτογραφίσαμε και τα καταγράψαμε», υπογραμμίζει σε συνέντευξή του στην «K» ο διευθυντής του Βυζαντινού Μουσείου, Δημήτρης Κωνστάντιος.
Σύμφωνα με την καταγραφή, η συλλογή Πασσά περιλαμβάνει σήμερα: 167 αντίγραφα ευρωπαϊκής ζωγραφικής, 97 δείγματα ευρωπαϊκής κεραμικής και περίπου 600 έργα ασιατικής τέχνης, κεραμικά και όχι μόνον. Κοσμήματα δεν υπάρχουν πουθενά, αν και σύμφωνα με μαρτυρίες ο συλλέκτης διέθετε καλά κομμάτια.
Μέσα στον Φεβρουάριο ο Δημήτρης Κωνστάντιος θα παρουσιάσει σε συνέντευξη Τύπου τη συλλογή και το καλοκαίρι θα κάνει μια έκθεση με τίτλο «Ευρωπαϊκή κεραμική στην εποχή του Μότσαρτ» καθώς φέτος εορτάζεται το Ετος Μότσαρτ. Στο μέλλον θα ακολουθήσουν και άλλες εκθέσεις από τη «δεξαμενή» των έργων της συλλογής.
Ο Νικόλαος Ζωρογιαννίδης, πρόεδρος του Δ.Σ. του Ιδρύματος, θεωρεί ότι καλώς η συλλογή κατέληξε ως χρησιδάνειο για 20 χρόνια στο Βυζαντινό: «Το Ιδρυμα είναι ακόμα σε λειτουργία, συνεπώς δεν ισχύουν οι νομοθετικές διατάξεις που επικαλείται το Μπενάκη. Αλλωστε, το 1997 είχαμε στείλει ένα έγγραφο κάνοντας εκκληση στο Μουσείο Μπενάκη για βοήθεια αλλά δεν μας απάντησαν ποτέ. Την ίδια αδιαφορία συναντήσαμε σε όποια πόρτα και αν χτυπήσαμε, κρατική ή μη. Επρεπε να βρεθεί μια λύση για τα αντικείμενα, που κινδύνευαν από κλοπές και πιθανές ζημιές. Τώρα θα συντηρηθούν από το Βυζαντινό και θα έχουν σωστές συνθήκες φύλαξης και παρουσίασης. Στο μέλλον ευελπιστούμε ότι θα μπορέσουμε να ενοικιάσουμε και το ακίνητο, έτσι ώστε να εξασφαλίσουμε και κάποια έσοδα».
Ο Αγγελος Δεληβορριάς, διευθυντής του Μουσείου Μπενάκη, δεν είναι ικανοποιημένος από τις παρούσες εξελίξεις και υπογραμμίζει στην «K»: «Σε αυτού του είδους τις υποθέσεις, η αντιμετώπιση και η τελική λύση δεν μπορεί να εξαρτάται από την τύχη ενός εγγράφου που το Δ.Σ. λέει ότι έστειλε σε εμάς. Το Μουσείο δεν θα αφήσει έτσι το θέμα και θα καταφύγει στη Δικαιοσύνη».
Δεν ήταν πεπειραμένος συλλέκτης
Η ιστορικός τέχνης Μαρία Κοτζαμάνη, που είχε ξεναγηθεί από τον ίδιο τον Πασσά στο τριώροφο της Κυψέλης, λέει: «Είχα πάει πριν από τη χούντα και μου έδειξε τη συλλογή του. O Πασσάς ήταν μεν ένας πληθωρικός άνθρωπος, αλλά δεν είχε καμία σχέση με έναν πεπειραμένο συλλέκτη, όπως ήταν λ.χ. ο Ιόλας, ο οποίος διέθετε φοβερό μάτι και ένστικτο».
Ο ιστορικός τέχνης Ντένης Ζαχαρόπουλος επίσης είχε επισκεφθεί την οικία Πασσά: «Είχε και καλά και ασήμαντα κομμάτια η συλλογή του. Θυμάμαι τις προθήκες που ήταν γεμάτες πράγματα, αλλά η κριτική που ακουγόταν ήταν ότι αγόραζε από αντικέρ του εξωτερικού «πακέτα» με πολλά αντικείμενα που δεν ήταν όλα μεγάλης αξίας. Πολλοί συλλέκτες εκείνης της εποχής δεν είχαν εξειδίκευση και έκαναν εγκυκλοπαιδικές συλλογές αλλά με μεγάλα περιθώρια κακής εκτίμησης για την πραγματική αξία ενός αντικειμένου».