O Πάμπλο Πικάσο ποτέ δεν πήγε στην Αφρική. Τώρα, η τέχνη του, τρεις δεκαετίες μετά το θάνατό του, ταξιδεύει στην ήπειρο που η τέχνη της τόσο βαθιά επηρέασε τη δική του. H έκθεση «O Πικάσο και η Αφρική», που εγκαινιάσθηκε στη «Στάνταρντ Μπανκ Γκάλερι» του Γιοχάνεσμπουργκ και που από εκεί θα ταξιδέψει στην Ιζίκο Σάουθ Αφρικαν Νάσιοναλ Γκάλερι του Κέιπ Τάουν, είναι η μεγαλύτερη έκθεση Πικάσο η οποία έχει διοργανωθεί στη Νότιο Αφρική. Σε αυτήν είναι συγκεντρωμένα 80 έργα, πίνακες, σχέδια και γλυπτά, τα οποία αποκαλύπτουν την επίδραση της Αφρικής στη δημιουργία του Πικάσο. Για την εναργέστερη κατάδειξη των επιρροών, η έκθεση πλαισιώνεται από μια επιλογή αφρικανικών μασκών και αγαλμάτων, παρόμοια με αυτά που είχε τριγύρω του, ενόσω εργαζόταν στο στούντιο.
Μορφή μαγείας
Ο ίδιος έλεγε ότι το «μικρόβιο» της αφρικανικής τέχνης έμεινε μαζί του για πάντα. Τον διαπέρασε τον Ιούνιο του 1907, όταν, στο Εθνογραφικό Μουσείο του Τροκαντερό, στο Παρίσι, στάθηκε κατάπληκτος μπροστά στα έργα της συλλογής από την Αφρική και την Ωκεανία. H συνάντηση αυτή απέβη, όπως γράφει ο «Εκόνομιστ», μοιραία. «Οι μάσκες εκείνες», είπε αργότερα ο Πικάσο, «δεν ήταν απλώς γλυπτά όπως άλλα. Διόλου: Ηταν αντικείμενα μαγικά». Εκείνη τη μέρα, όπως εξομολογήθηκε, κατάλαβε πράγματι τι σημαίνει ζωγραφική. Τι είναι; «Δεν είναι διόλου μια αισθητική λειτουργία και διαδικασία. Είναι μια μορφή μαγείας η οποία παρεμβάλλεται μεταξύ του εαυτού μας κι ενός εχθρικού σύμπαντος. Είναι ένα μέσο να επιβαλλόμαστε στο εχθρικό αυτό σύμπαν με το να δίνουμε μορφή τόσο στους τρόμους όσο και στους πόθους μας».
Τι σημαίνουν αυτά καταλαβαίνει κανείς καλύτερα, εάν κοιτάξει τις «Δεσποινίδες της Αβινιόν», ένα από τα πιο δυνατά έργα του Πικάσο. Πάνω σε αυτό δούλευε όταν επισκέφθηκε το Μουσείο του Τροκαντερό με την τέχνη από την Αφρική και την Ωκεανία, και η επίσκεψη αυτή του έδωσε τις λύσεις σε πολλά προβλήματα που αντιμετώπιζε με το θεμελιώδες για τη σύγχρονη τέχνη, όπως αποδείχθηκε, έργο του. Το πορτρέτο αυτό με τις πέντε πόρνες, που ο ίδιος έχει χαρακτηρίσει ως τον «πρώτο εξορκισμό» του, ήταν το πρώτο έργο του με πρόδηλες τις αφρικανικές επιρροές. Τα δύο από τα πέντε γυναικεία πρόσωπα μοιάζουν με αφρικανικές μάσκες.
Ακολούθησαν και άλλα έργα, υπό την επιρροή της αφρικανικής τέχνης. H έκθεση δείχνει το πώς απορρόφησε ο Πικάσο την αφαιρετική, στυλιζαρισμένη, εκφραστική αναπαράσταση σωμάτων και μορφών στην αφρικανική τέχνη και την έκανε δική του. Ξεκίνησε θρυμματίζοντας και ανατινάζοντας την ανθρώπινη φιγούρα, απ’ όπου ακολούθησε ο κυβισμός. Αργότερα, εμπνευσμένος από τις αφρικανικές μάσκες του Κονγκό -ξυλόγλυπτες, που χρησιμοποιούσαν επιφοιτισμένοι για να έρθουν σε επαφή με τα πνεύματα-, τις καμωμένες από καθημερινά υλικά, δημιούργησε ένα από τα γλυπτά της έκθεσης, «Κεφαλή μιας γυναίκας», χρησιμοποιώντας ένα σουρωτήρι και ελατήρια. Σε άλλα έργα, χρησιμοποίησε καρφιά, σύρματα και εφημερίδες.
Η έκθεση προσφέρει στους επισκέπτες μια εικόνα του Πικάσο, την ώρα της δημιουργίας μέσα στο εργαστήρι του. Πολλά από τα εκθέματα είναι σχέδια, γλυπτά και σπουδές, που ο καλλιτέχνης είχε κρατήσει στο εργαστήρι του. Αυτά παρέχουν μια εμβάθυνση και μια ανάπτυξη της δημιουργικής μεθόδου του. Ιδιαίτερα σημαντικά όταν αφορούν στη δημιουργία νέων καλλιτεχνικών μορφών. H γοητεία του με την αφρικανική τέχνη τον έκανε και ένα είδος συλλέκτη, καθώς τριγύριζε στις λαϊκές αγορές του Παρισιού και της Μασσαλίας. Συγκέντρωσε περί τις 100 αφρικανικές μάσκες και αγάλματα, που τα κρατούσε στο στούντιό του. Οι επισκέπτες της έκθεσης, κυκλωμένοι από έργα εν προόδω και αφρικανικά καλλιτεχνήματα, μοιάζουν να μεταφέρονται νοερά στο εργαστήρι του καλλιτέχνη.
Τη γοητεία που ένιωθε ο Πικάσο από την αφρικανική τέχνη συμμερίζονταν και πολλοί σύγχρονοί του. Καλλιτέχνες, όπως ο Αντρέ Ντερέν, ο Μορίς ντε Βλαμένκ, ο Ζορζ Μπρακ και ο Ανρί Ματίς, ήταν επίσης μανιώδεις συλλέκτες. Στις αρχές του 20ού αιώνα, η αποικιοκρατική επέκταση της Γαλλίας στην Αφρική έθρεψε το ενδιαφέρον για τις ιστορίες και τα αντικείμενα προερχόμενα από μακρινούς, εξωτικούς τόπους που φθάνουν πίσω στη μητρόπολη με στρατιωτικούς, εμπόρους και ιεραπόστολους. O Πικάσο όπως και οι άλλοι φίλοι του αβανγκαρντίστες της τέχνης που αναζητούσαν τρόπους για να βγουν από τις στείρες συμβάσεις, ως προς την αναπαράσταση, του παρελθόντος και λαχταρώντας να δημιουργήσουν μια νέα καλλιτεχνική γλώσσα, βρέθηκαν πρόθυμα εκτεθειμένοι σε μια τέχνη τόσο πλούσια σε σύμβολα.
Τελετουργική δύναμη
Η Αφρική βρήκε δρόμους να εκβάλει στο έργο τους, με ποικίλους τρόπους. Ομως, όπως υποστηρίζει η Μέριλιν Μάρτιν, εκ των διοργανωτών της έκθεσης, ο Πικάσο έδειξε να έχει μια μοναδική κατανόηση της μαγικής, τελετουργικής δύναμης της αφρικανικής τέχνης. H επίσκεψη εκείνη στο Εθνογραφικό Μουσείο του Τροκαντερό μεταμόρφωσε το καλλιτεχνικό του όραμα και μαζί του την κατεύθυνση της μοντέρνας τέχνης.