Κοντορσέ
Σχεδίασμα για Εναν Ιστορικό Πίνακα των Προόδων του Ανθρώπινου Πνεύματος
μετ. Νικ. Χαρδαλιά
επιμ. Χρυσάνθη Αυλάμη
εκδ. Πόλις
Ο Marie-Jean-Antoine-Nicolas Caritat, μαρκήσιος του Κοντορσέ, (1743-1794), συνιστά τον αδικοχαμένο «προφήτη» της προόδου. Ο «νεότερος» των Διαφωτιστών και επιστήθιος φίλος του Ντ’ Αλαμπέρ υπήρξε ακλόνητος υποστηρικτής της ελευθερίας και της συνεχούς εξέλιξης του ανθρώπινου πνεύματος, αλλά και φανατικός πολέμιος της μισαλλοδοξίας και της άγνοιας. Αυτός ο άθεος και ιδιοφυής μαθηματικός έμελλε να μεγαλώσει ανάμεσα στους «γίγαντες» του αιώνα των Φώτων και να βρει τραγικό τέλος ανάμεσα στους ουτιδανούς εξτρεμιστές του Τρόμου.
Η αρχή της θλιβερής αυτής ιστορίας θα μπορούσε να τοποθετηθεί στον Σεπτέμβριο του 1791. Τότε, σε μία από τις κρισιμότερες φάσεις της Γαλλικής Επανάστασης, ο Κοντορσέ εκλέγεται για πρώτη φορά στο Παρίσι με το κόμμα των Γιρονδίνων. Η εποχή όμως δεν ενδείκνυται για τίμια και φιλελεύθερα πνεύματα. Η ρευστή ισορροπία δυνάμεων εντός της Εθνοσυνέλευσης θα ανατραπεί. Οι Γιρονδίνοι θα βρεθούν υπό διωγμό, έπειτα από την επικράτηση των ριζοσπαστών Ιακωβίνων. Ενώ, σχεδόν ταυτόχρονα, με αφορμή το νέο σχέδιο συντάγματος, ο Κοντορσέ θα εκδηλώσει δημόσια την αντίθεσή του στις απολυταρχικές τάσεις του τρομολάγνου Ροβεσπιέρου. Το περιβάλλον είναι πλέον εχθρικό.
Ενταλμα σύλληψης
Τον Ιούλιο του 1793 εκδίδεται ένταλμα σύλληψης του «αντιδραστικού» Κοντορσέ. Αναγκάζεται να καταφύγει στο σπίτι της κυρίας Βερνέ. Εκεί θα συλλάβει την ιδέα συγγραφής ενός πίνακα των προόδων του ανθρώπινου πνεύματος. Αποφασίζει να αφοσιωθεί, με αυταπάρνηση, στην υλοποίησή του. Υπάρχει όμως ο απαιτούμενος χρόνος; Οι φήμες για την προδιαγραφόμενη εκτέλεσή του δεν θα αργήσουν να κάνουν την εμφάνισή τους. Αισθανόμενος πως ο κλοιός σφίγγει ασφυκτικά γύρω του, εγκαταλείπει την κρυψώνα του στο Παρίσι και μεταβαίνει στο Φοντενώ-ο-Ροζ. Λίγες ημέρες μετά, συλλαμβάνεται στο Μπουρ-λα-Ρεν. Την επομένη, στις 28 Μαρτίου 1794, ο Κοντορσέ βρίσκεται νεκρός στο κελί του. Η ειρωνεία της ιστορίας: μόλις μερικούς μήνες μετά τον θάνατό του, οι απηνείς διώκτες του αποφασίζουν να τυπώσουν τρεις χιλιάδες αντίγραφα του έργου του και να τα μοιράσουν στα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Γαλλίας.
Αποτυπώνοντας την πορεία του ανθρώπινου πνεύματος προς την αλήθεια και την ευτυχία, το «Σχεδίασμα» βοηθά τον αναγνώστη, αλλά και κυρίως τον ίδιο τον Κοντορσέ, να ενατενίσει το μέλλον με αισιοδοξία. Σε αυτή την τραγική αισιοδοξία -καθώς αναφύεται στη σκιά της γκιλοτίνας- ο φιλόσοφος βρίσκει το πολυπόθητο άσυλο, «όπου η ανάμνηση των διωκτών του δεν μπορεί να τον ακολουθήσει, όπου ζώντας, στη σκέψη του, μαζί με τον άνθρωπο που έχει ανακτήσει τα δικαιώματά του καθώς και την αξιοπρέπεια της φύσης του, ξεχνά εκείνον που η απληστία, ο φόβος ή ο φθόνος τον τυραννούν και τον διαφθείρουν».
Το άγχος και η ένταση των στιγμών διαπερνούν το κείμενο, καθιστώντας το «ανήσυχο», ορμητικό, τεταμένο. Η πίεση αναγκάζει τον στοχασμό να στηριχθεί στο σθένος της ψυχής, κατοπτρίζοντας την αγωνιώδη και επίμονη άρνησή της να λυγίσει υπό το βάρος της πίεσης των διωκτών του. Εμπρός από τον θάνατο, οι λεπτότητες και οι σύνθετοι στοχασμοί περισσεύουν, προέχει ο απολογισμός και ο προσανατολισμός του πνεύματος.
Τελειοποίηση χωρίς όριο
Παρότι εμπνέεται από μια υπερβολική πίστη στην πρόοδο, η ουσία και η στόχευση του έργου είναι συγκινητικές: κατάργηση της ανισότητας μεταξύ των εθνών, πρόοδος της ισότητας στο εσωτερικό κάθε λαού και, τέλος, πραγματική τελειοποίηση του ανθρώπου. Ο άνθρωπος διαθέτει μια εγγενή δυνατότητα για απεριόριστη τελειοποίηση, αρκεί να την αξιοποιήσει και να την αναπτύξει μεθοδικά. «[Η] φύση δεν έθεσε κανένα όριο στις φιλοδοξίες μας». Αυτό είναι το θεμελιώδες διακύβευμα, αλλά και το μοναδικό λυτρωτικό όραμα. Οι εχθροί του θα το καταδικάσουν ως «όργιο του ορθολογισμού» (Saint Beuve), οι υπερασπιστές του θα το χαρακτηρίσουν ως «ένα από τα ωραιότερα προϊόντα του ανθρώπινου πνεύματος» (Saint-Simon).
Ακόμη και σήμερα, το «Σχεδίασμα» έχει πολλά να πει σε εμάς, τους ψευδο-κυνικούς της ύστερης νεωτερικότητας. Ο τελευταίος των philosophes δεν εξυμνεί το φως, ώστε να μας παραπλανήσει. Δεν αποκρύπτει το σκοτάδι που βρίσκεται παντού γύρω μας. Τουναντίον, επιδιώκει να μας θέσει σε εγρήγορση, να μας προσφέρει το απαιτούμενο σθένος και την αναγκαία πίστη στις δυνατότητές μας: «Υπάρχουν σημεία όπου μένουμε κατάπληκτοι μπροστά σε ένα λαμπρό φως. Βαθύ σκοτάδι όμως εξακολουθεί να καλύπτει έναν απέραντο ορίζοντα. Η ψυχή του φιλοσόφου βρίσκει παρηγοριά σε ένα μικρό αριθμό αντικειμένων· πιο συχνά όμως θλίβεται από το θέαμα της ανοησίας, της σκλαβιάς, της υπερβολής, της βαρβαρότητας. Και ο φίλος της ανθρωπότητας δεν μπορεί να δοκιμάσει αμέριστη χαρά παρά μόνο όταν αφεθεί στη γλυκιά ελπίδα για το μέλλον». Πόσο δικαίωμα στην ελπίδα έχει, άραγε, η δική μας αποπροσανατολισμένη και ξεψυχισμένη εποχή; Και πόσο σθένος;