«Ακόμη και σήμερα χρειάζεται να δημιουργούμε την Ευρώπη, και μάλιστα να τη φανταζόμαστε», γράφει στην εισαγωγή του βιβλίου του «Η Ευρώπη γεννήθηκε τον Μεσαίωνα;», ο Γάλλος ιστορικός Ζακ Λε Γκοφ (γενν. το 1924). Το βιβλίο θα κυκλοφορήσει μέσα στις επόμενες ημέρες από τις εκδόσεις Πόλις. Δεινός γνώστης του ευρωπαϊκού Μεσαίωνα, ο Λε Γκοφ αναπτύσσει τη θεωρία ότι ο Μεσαίωνας είναι η «εποχή που αποτέλεσε την αποφασιστική στιγμή της γέννησης, των παιδικών και νεανικών χρόνων» της Ευρώπης, «χωρίς αυτό να σημαίνει ότι οι άνθρωποι εκείνων των αιώνων είχαν ποτέ διανοηθεί ή είχαν καμιά διάθεση να οικοδομήσουν μια ενωμένη Ευρώπη». Η ιδέα της μεσαιωνικής καταγωγής της Ευρώπης παρουσιάστηκε τις παραμονές του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου από δύο Γάλλους ιστορικούς, ιδρυτές του περιοδικού Annales, που ανανέωσε την ιστοριογραφία: τον Μαρκ Μπλοχ (μέντορα του Λε Γκοφ) και τον Λουσιέν Φεμπρ. Ο Μεσαίωνας είναι για τους συγκεκριμένους ιστορικούς, όπως και για τον Λε Γκοφ, σημείο καμπής διότι σηματοδότησε την ιδέα περί μεταφοράς εξουσίας και πολιτισμού από την Ανατολή στη Δύση και το αίσθημα υπεροχής της δυτικής ευρωπαϊκής κουλτούρας που κατέχει πολλούς Ευρωπαίους κατά τους επόμενους αιώνες. Σήμερα η «Κ» προδημοσιεύει αποσπάσματα από το Προοίμιο του βιβλίου που τιτλοφρείται «H εποχή πριν από τον Μεσαίωνα».
Η σύγκρουση των πολιτισμών
Η αντίθεση Ανατολής και Δύσης (με την οποία συγχέεται η Ευρώπη) ενσαρκώνει για τους αρχαίους Ελληνες τη θεμελιώδη σύγκρουση των πολιτισμών. (…) Κατά τον Ιπποκράτη, οι Ευρωπαίοι είναι θαρραλέοι αλλά και επιθετικοί και πολεμοχαρείς, ενώ οι Ασιάτες είναι μετρημένοι, καλλιεργημένοι αλλά και φιλειρηνικοί, και μάλιστα άνθρωποι χωρίς δυναμισμό. Οι Ευρωπαίοι αγαπούν την ελευθερία και είναι έτοιμοι να πολεμήσουν, ακόμη και να πεθάνουν, γι’ αυτήν. Το πολιτικό καθεστώς που προτιμούν είναι η δημοκρατία, ενώ οι Ασιάτες δέχονται άνετα τη δουλεία, αρκεί να έχουν την άνεση και την ησυχία τους.
Αυτή η εικόνα των ανθρώπων της Ανατολής επιβίωσε στον χρόνο, και τον 18ο αιώνα οι Ευρωπαίοι φιλόσοφοι θα τη χρησιμοποιήσουν για να σκαρώσουν τη θεωρία της φωτισμένης δεσποτείας, πολιτικού καθεστώτος που πίστευαν ότι ταίριαζε καλύτερα στην Ασία· πάνω στον ίδιο άξονα, ο μαρξισμός του 19ου αιώνα θα ορίσει έναν ασιατικό τρόπο παραγωγής ως βάση των αυταρχικών καθεστώτων. Η μεσαιωνική κοινωνία, κοινωνία όπου συμβίωναν πολεμιστές και χωρικοί, δεν θα διαψεύσουν τον Ιπποκράτη: με τα επικά άσματά της (chansons de geste) θα κληροδοτήσει στην Ευρώπη την εικόνα του εκχριστιανισμένου πολεμικού ήρωα.
Οι δύο Ανατολές και το 1204
Η αρχαία Ελλάδα άφησε, λοιπόν, διπλή κληρονομιά στην Ευρώπη: την αντίθεση με την Ανατολή, την Ασία, και το μοντέλο της δημοκρατίας. Ο Μεσαίωνας αγνόησε το δημοκρατικό μοντέλο, που στην Ευρώπη θα επανεμφανιστεί σε βελτιωμένη εκδοχή μόλις με τη Γαλλική Επανάσταση. Η αντίθεση με την Ανατολή θα ενισχυθεί, αντίθετα, στη μεσαιωνική Δύση· ή, μάλλον, ο Μεσαίωνας θα θεωρήσει ότι υπάρχουν δύο Ανατολές. Η πρώτη, η πιο κοντινή, είναι ο ελληνικός βυζαντινός κόσμος. Ο κόσμος αυτός έχει κληρονομήσει από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία την αντίθεση μεταξύ Ελλήνων και Λατίνων. Σ’ αυτήν προσθέτει την ολοένα μεγαλύτερη αντίθεση μεταξύ ρωμαϊκού και ορθόδοξου χριστιανισμού, και δεν νιώθει, στην πραγματικότητα, ίχνος χριστιανικής αλληλεγγύης. Ακραία έκφραση αυτής της εχθρότητας έχουμε το 1204, όταν οι Λατίνοι της Δ΄ Σταυροφορίας στρέφονται προς την Κωνσταντινούπολη για να την κατακτήσουν και να τη λεηλατήσουν.
Η κληρονομιά της Αρχαιότητας
Ανάμεσα σε όσα κληρονόμησαν από την Αρχαιότητα, μεταβίβασαν και συχνά αναβίωσαν οι άνθρωποι του Μεσαίωνα, πρέπει να διακρίνουμε τέσσερα κύρια στοιχεία. Το πρώτο είναι η αρχαία ελληνική κληρονομιά. Αυτή κληροδοτεί στον Μεσαίωνα τη φυσιογνωμία του ήρωα, που, όπως θα δούμε, εκχριστιανίζεται και γίνεται μάρτυρας και άγιος· τον ανθρωπισμό, που επίσης τροποποίησε ο χριστιανισμός σε τέτοιο βαθμό ώστε να μιλάμε, τον 12ο αιώνα, για «χριστιανικό σωκρατισμό»· το θρησκευτικό οικοδόμημα, τον ναό που γίνεται εκκλησία, είτε κατόπιν καταστροφής είτε κατόπιν μεταβολής της χρήσης του· τον οίνο, που με τη μεσολάβηση των Ρωμαίων γίνεται το ποτό της αριστοκρατίας και το ιερό υγρό της χριστιανικής λειτουργίας. Σε αυτά πρέπει να προστεθούν, εκτός από την «πόλιν», μακρινό πρόγονο της μεσαιωνικής πόλης, η λέξη «δημοκρατία», που δεν θα βρει την ενσάρκωσή της παρά μόνο μετά τον Μεσαίωνα, και, φυσικά, το όνομα Ευρώπη. Πολύ πιο πλούσια είναι η ρωμαϊκή κληρονομιά, καθώς η μεσαιωνική Ευρώπη προέρχεται κατευθείαν από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Η πρώτη βασική κληρονομιά είναι η γλώσσα, φορέας πολιτισμού. Η μεσαιωνική Ευρώπη μιλάει και γράφει στα λατινικά, και όταν η λατινική γλώσσα υποχωρεί μπροστά στις λαϊκές γλώσσες μετά τον 10ο αιώνα, οι λεγόμενες ρομανικές γλώσσες -γαλλική, ιταλική, ισπανική και πορτογαλική- συντηρούν αυτή τη γλωσσική κληρονομιά. (…) Επιπλέον, οι Ρωμαίοι κληροδοτούν στους ανθρώπους του Μεσαίωνα την αρχιτεκτονική, την οποία θα ανακαλύψουν εκ νέου και θα αναπτύξουν οι ίδιοι οι κληρονόμοι, περίπου από το έτος 1000 και μετά. (…) Από τη ρωμαϊκή Αρχαιότητα προέρχεται επίσης, έχοντας υποστεί μεταβολές, η σχέση αντίθεσης και συμπληρωματικότητας μεταξύ πόλης και υπαίθρου. (…)
Πρέπει να αναφέρουμε και μια παρακαταθήκη που διαδόθηκε στον Μεσαίωνα με πιο διακριτικό, ενίοτε μάλιστα και ασυνείδητο τρόπο. Είναι η ινδοευρωπαϊκή ιδέα περί τριμερούς διάκρισης των λειτουργιών της κοινωνίας, η οποία, όπως απέδειξε ο Georges Dumezil είχε γνωρίσει ευρεία διάδοση από αρχαιοτάτων χρόνων. (…) Μια τελευταία παρακαταθήκη υψίστης σημασίας είναι η κληροδότηση της Βίβλου. (…) Κατά τον Μεσαίωνα η Βίβλος θεωρείται και χρησιμοποιείται ως εγκυκλοπαίδεια που περικλείει όλη τη γνώση την οποία μετέδωσε ο Θεός στον άνθρωπο. Συνιστά επίσης βασικό εγχειρίδιο Ιστορίας το οποίο, μετά τους πατριάρχες και τους προφήτες, δείχνει ότι το νήμα της ιστορίας ξετυλίγεται από την εγκαθίδρυση της βασιλείας με τον Σαούλ και τον Δαβίδ. Η αναβίωση του ιερού χρίσματος από τους Πεπινίδες και τους Καρολιγγειανούς σφραγίζει την επιστροφή στην κανονική ροή της ιστορίας, σύμφωνα με τις επιθυμίες του Θεού. Δεν πρέπει να λησμονούμε ότι η ιστορική μνήμη, βασικό στοιχείο της ευρωπαϊκής συνείδησης, έχει διπλή καταγωγή: γεννήθηκε με τον αρχαίο Ελληνα Ηρόδοτο, πατέρα της Ιστορίας, αλλά και με τη Βίβλο.
