Ρώτησαν τον Κώστα Γαβρά αν πιστεύει πως «το σινεμά μπορεί να αλλάξει τον κόσμο» και εκείνος απάντησε: «Καλό θα είναι να μην μπει στο κεφάλι των σκηνοθετών καμιά τέτοια ιδέα». Πόσο όμως «ευθύνονται» πλέον οι ίδιοι οι δημιουργοί για τις αλλαγές που συμβαίνουν στον κόσμο ή ακόμη και στον κόσμο της 7ης Τέχνης; Μήπως αποτελούν εξαρτήματα ενός ήδη προαναγγελθέντος μέλλοντος, στο οποίο η ψηφιακή τεχνολογία τόσο στην παραγωγή όσο και στη διανομή των ταινιών ορίζει τη νέα πραγματικότητα; Το 47ο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης έθεσε ερωτήματα και άνοιξε συζητήσεις σε ένα χώρο που το φιλμ και οι παραδοσιακοί κανόνες αφήγησης και προβολής ταινιών μοιάζουν να έχουν την απόλυτη κυριαρχία. Φέτος, όμως, η δόνηση ήταν ισχυρή και δεν υπήρξε φιλοξενούμενος σκηνοθέτης που να μη σχολίασε με τον τρόπο του το ψηφιακό παρόν, προσθέτοντας την ψηφίδα του σε μια εικόνα που όλοι αντιλαμβανόμαστε τη σπουδαιότητά της αλλά αδυνατούμε και να προσδιορίσουμε με ακρίβεια. Ο ψηφιακός κόσμος, το Digital Wave, νέο τμήμα του Φεστιβάλ, με ταινίες μυθοπλασίας ή πειραματικές που είναι γραμμένες σε ψηφιακά format και φέρουν την υπογραφή νέων, όχι υποχρεωτικά σκηνοθετών, συγκέντρωσε πολύ μεγάλο ενδιαφέρον. Η αίθουσα όπου διαγωνίζονταν οι 11 αυτές ταινίες γέμιζε κάθε μέρα με αριθμό θεατών υπερδιπλάσιο της χωρητικότητάς της, ενώ αρκετές από αυτές ξεχώρισαν με τη θεματολογία, τη φαντασία και τη φρεσκάδα τους. Η «Κ» ζήτησε τη γνώμη δύο φιλοξενούμενων σταρ-δημιουργών, του Κώστα Γαβρά και του Βιμ Βέντερς, πάνω στο θέμα της ψηφιακής τεχνολογίας, επιδιώκοντας μιαν άτυπη «συνομιλία». Παράλληλα, κατέγραψε ένα εικαστικό υβριδικό θέαμα, το οποίο χειροκροτήθηκε θερμά και άφησε έντονο το αποτύπωμά του στη φετινή διοργάνωση, που ολοκληρώνεται σήμερα με την απονομή των βραβείων. «Η αρπαγή των Σαβίνων γυναικών» έκανε πιο έντονο τον διάλογο και πιο ασαφή τα όρια ανάμεσα στην τέχνη του κινηματογράφου και στα συγγενή είδη που διαρκώς εμπλουτίζονται.
Κώστας Γαβράς
Αληθινή επανάσταση με τα συν και τα πλην
– Το ψηφιακό μέλλον του κινηματογράφου πιστεύετε ότι είναι συνώνυμο της παγκοσμιοποίησης;
– Είναι αναπόφευκτο. Απλώς πρέπει να βρεθούν τρόποι για να περιοριστεί το αρνητικό. Ελπίζω η Ευρώπη να το ελέγξει. Η ψηφιακή τεχνολογία θα αλλάξει ριζικά το κινηματογραφικό τοπίο. Είναι μέρος της παγκοσμιοποίησης και αν δεν τεθούν κανόνες, ώστε να μπορέσουμε να το διαχειριστούμε ως φαινόμενο, ο κινηματογράφος θα αλλάξει εντελώς.
– Είναι κακό αυτό;
– Οχι, δεν είμαστε εναντίον. Εξαρτάται από τη χρήση του, την έκταση της χρήσης του. Η τηλεόραση, στο παρελθόν, θα μπορούσε να είχε σκοτώσει τον κινηματογράφο. Ο κινηματογράφος είναι τέχνη και ως τέχνη υφίσταται κρίσεις που σχετίζονται με την οικονομία. Οταν ήμουν βοηθός του Ρενέ Κλερ, το 1962, μιλούσαμε για την κρίση του κινηματογράφου σε σχέση με την τηλεόραση και εκείνος γελούσε. Μου έφερε λοιπόν ένα άρθρο από το 1928, που αφορούσε την κρίση του κινηματογράφου. Ομως, αυτό που φοβάμαι πλέον είναι πως οι ιδιωτικές τηλεοράσεις έχουν επιφέρει τη μεγαλύτερη καλλιτεχνική και αισθητική καταστροφή και ο κόσμος συνηθίζει και αποδέχεται το κακό που βλέπει ως δεδομένο.
– Είχατε πει στο παρελθόν ότι οι ταινίες που γυρίζονται με ψηφιακή κάμερα έχουν μια ομοιομορφία στην εικόνα· θυμίζουν δελτία ειδήσεων.
– Κάθε τεχνική αλλαγή στο σινεμά είναι και αισθητική. Σκεφθείτε το πέρασμα από τον βωβό στον ομιλούντα, ή την εποχή της νουβέλ βαγκ… Ποτέ όμως δεν είχε ζήσει η 7η Τέχνη μια τόσο καθοριστική αλλαγή. Ο ψηφιακός κινηματογράφος είναι μια αληθινή επανάσταση, και όπως κάθε επανάσταση, έχει τα θετικά και τα αρνητικά της. Τα χρώματα του ψηφιακού σινεμά μοιάζουν με το παλιό τεχνικολόρ. Δημιουργείται μια νέα αισθητική, που στο μέλλον μπορεί να μας αρέσει. Δεν ανήκω σε εκείνους που θεωρούν την εποχή τους την καλύτερη. Είναι καλό να γεννιούνται νέα πράγματα. Οταν γυρίζαμε το «Ζ» δεν είχαμε χρήματα. Βάζαμε την κάμερα σε ένα κουτί και τη σκεπάζαμε με πάπλωμα. Δεν έχει σημασία τι κάμερα χρησιμοποιείς, αλλά το βλέμμα, αυτό που υπάρχει μπροστά από την κάμερα και επιλέγει ο σκηνοθέτης.
Βιμ Βέντερς
Αρνούμαι να παραμείνω εγκλωβισμένος στη νοσταλγία
– Ο Κώστας Γαβράς υποστήριξε ότι ο ψηφιακός κινηματογράφος είναι μια επανάσταση, και όπως κάθε επανάσταση, έχει τα θετικά και τα αρνητικά της. Θα μπορούσατε να τα προσδιορίσετε;
– Νομίζω πως το μόνο κακό που μπορώ να δω είναι ότι πρέπει να αποδεσμευτείς από κάποιες συμβάσεις. Το ίδιο συνέβη και με την ανακάλυψη του ήχου. Οταν μπήκε ο ήχος στο σινεμά στα τέλη της δεκαετίας του ’20, πολλοί άρχισαν να προβλέπουν τον θάνατο του κινηματογράφου. Ομως, κάθε άλλο παρά θάνατος ήταν. Ασφαλώς ο κινηματογράφος έχασε κάτι από την κομψότητά του. Οι ταινίες του βωβού είχαν φινέτσα και πληρότητα. Σκεφτείτε μόνο τον Αμπελ Γκανς: είναι ο μεγαλύτερος σκηνοθέτης που μπορεί να φανταστεί κανείς. Οταν εμφανίστηκε ο ήχος, οι ταινίες έμοιαζαν περισσότερο αδέξιες. Σε μάκρος χρόνου, όμως, δεν υπήρχε τίποτα κακό. Ο ήχος ώθησε το σινεμά σε μιαν άλλη διάσταση.
Το ίδιο συμβαίνει και με τον ψηφιακό κινηματογράφο. Ισως τα πρώτα 10 χρόνια να παρήγαγε ταινίες παράξενα άκαμπτες, ξύλινες. Οταν ο Κιούμπρικ γύρισε το «2001, η οδύσσεια του διαστήματος», το ψηφιακό δεν υπήρχε. Τα σκηνικά ήταν ζωγραφισμένα στο χέρι. Η αρτιότητα και ομορφιά αυτής της ταινίας δεν έχει καμία σχέση με ό,τι παρήγαγε το ψηφιακό σινεμά τα πρώτα χρόνια. Το αποτέλεσμα ήταν θλιβερό. Ακόμη και ο πρώτος «Πόλεμος των άστρων» είχε περισσότερη έμπνευση και φαντασία από τη δεύτερη «Τριλογία», που γυρίστηκε όλη με ψηφιακή τεχνολογία. Αυτό όμως ήταν ένα μεταβατικό διάστημα.
Οι σκηνοθέτες που ασχολούνται σήμερα με το ψηφιακό σινεμά μπορούν να κάνουν πράγματα τα οποία εμείς ούτε μπορούσαμε να διανοηθούμε, ξεπερνώντας σημαντικά εμπόδια όπως το οικονομικό. Δεν χρειάζεται τεράστιο budget για να γυρίσεις μια ταινία. Διδάσκω ψηφιακό σινεμά σε μια σχολή Καλών Τεχνών και δεν βλέπω τίποτα κακό πλέον παρά μόνο πλεονεκτήματα. Το μόνο κακό είναι ότι πρέπει να ξεπεράσει κανείς τη νοσταλγία. Μπορείς βέβαια να παραπονεθείς για την ποιότητα της εικόνας, για το αίσθημα μιας ομογενοποίησης που αναδύεται, και για άλλα ακόμη. Ομως, πρόκειται για ένα νοσταλγικό παράπονο. Επίσης, όλη η ιστορία του κινηματογράφου μπορεί να διασωθεί μέσω της ψηφιακής τεχνολογίας.
Αρνούμαι, λοιπόν, να παραμείνω εγκλωβισμένος στη νοσταλγία. Νομίζω ότι ο κινηματογράφος χάρη στην ψηφιακή τεχνολογία έχει ένα λαμπρό μέλλον. Χαρακτηριστικό παράδειγμα: Πριν από δέκα χρόνια το ντοκιμαντέρ ήταν νεκρό ως είδος. Με την ψηφιακή τεχνολογία αναγεννήθηκε κυριολεκτικά από τις στάχτες του και σήμερα οι πολυκινηματογράφοι μπορεί να προβάλλουν ακόμη και δύο ντοκιμαντέρ στις αίθουσές τους. Σε άλλες εποχές αυτό θα ήταν εντελώς αδιανόητο. Το «Buena Vista Social Clamp» ήταν η πρώτη εξ ολοκλήρου ψηφιακή ταινία μου. Γυρίζοντάς τη, συνειδητοποίησα ότι αν δεν είχα αυτές τις κάμερες το φιλμ δεν θα υπήρχε. Η ψηφιακή τεχνολογία επιτρέπει να επιβιώσει ένα είδος κινηματογράφου, το οποίο διαφορετικά θα είχε χαθεί.
Βία σε κρεαταγορά του ’60
Ο χώρος της κεντρικής κρεαταγοράς δύσκολα θα μπορούσε να συνδυαστεί με ένα ρωμαϊκό μύθο που απεικονίζεται σε πίνακα Γάλλου ζωγράφου του 18ου αιώνα. Ομως, η γεννημένη στην Αγγλία καλλιτέχνις της βίντεο αρτ, Ιβ Σάσμαν, δεν δίστασε να «ανασυνθέσει» την ατμόσφαιρα του έργου του Ζακ Λουί Νταβίντ «Η αρπαγή των Σαβίνων», χρησιμοποιώντας το «ωμό» τοπίο της κρεαταγοράς, τους ήχους από το ακόνισμα των μαχαιριών, το κόψιμο των κρεάτων, τις φωνές που διαλαλούν την πραμάτεια: «Πω, πω τι έχω… Βελάζει…». Η ρυθμική επανάληψη συνθέτει τη μουσική υπόκρουση, ενώ οι φυσικοί σχηματισμοί των περαστικών που συνωστίζονται ή διασταυρώνονται, δίνουν την εντύπωση του χορού αρχαίας τραγωδίας. Κάποιες γυναικείες φιγούρες, που βγήκαν λες από φιγουρίνι του ’60, απάγονται αθόρυβα, από άντρες ντυμένους ανάλογα (με κοστούμι και γραβάτα), χωρίς να γίνεται αντιληπτό από τους γύρω.
Διερεύνηση της βίας
Ο ιδρυτικός μύθος της Ρώμης (ο Ρωμύλος διατάζει την αρπαγή των Σαβίνων γυναικών, γιατί η πόλη ήταν γεμάτη από άντρες) προσφέρεται -σύμφωνα με τη Σάσμαν- για να «διερευνήσει τη βία, την επιθετική ενέργεια». Η καλλιτέχνις επέλεξε να τοποθετήσει τη δράση στη δεκαετία του ’60 γιατί, όπως λέει, «αυτή η εποχή συνδέεται περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη με φωτογραφικά στιγμιότυπα».
Η βίντεο-όπερα (όπως αποκαλείται) «Η αρπαγή των Σαβίνων», μια χορογραφική και φωνητική άσκηση που συνθέτει ένα οπτικό πανόραμα, προβλήθηκε σε παγκόσμια πρεμιέρα στη διάρκεια του 47ου Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, εντυπωσίασε όσους την παρακολούθησαν και ανήκει στα ξεχωριστά γεγονότα της φετινής διοργάνωσης.
Η Σάσμαν με την ομάδα της «The Rufus Corporation» και τη συνεργασία Ελλήνων καλλιτεχνών (ανάμεσά τους η Θέμις Μπαζάκα και η Σαβίνα Γιαννάτου) γύρισε στην Αθήνα και την Υδρα την παραγωγή αυτή με την οικονομική υποστήριξη, από ελληνικής πλευράς, του Ιδρύματος Ιωάννου Φ. Κωστόπουλου. Παράλληλα, στο Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης παρουσιάζεται (έως τις 7 Ιανουαρίου) έκθεση με φωτογραφίες και άλλες βιντεο-εγκαταστάσεις της διάσημης καλλιτέχνιδος, σε επιμέλεια της Κατερίνας Κοσκινά.
Η Σάσμαν ακολουθεί τη σύγχρονη εικαστική τάση του film making. Δεν πρόκειται για πειραματικό σινεμά αλλά για ένα νέο «εικαστικό είδος», όπου τα βασικά συστατικά του (κινούμενη εικόνα – αφήγηση) αποδομούνται και επαναπροσδιορίζονται με τη συνδρομή της ψηφιακής τεχνολογίας. «Οι ανθρώπινες χειρονομίες και τα σώματα, ανάλογα με τον τρόπο που θα τα κινηματογραφήσεις, υπαινίσσονται, εμπεριέχουν, μιαν αφήγηση» σημειώνει η 43χρονη Ιβ Σάσμαν.