Πρόσφατα, ολόκληρος ο κόσμος είδε τις εικόνες της εκτέλεσης του Σαντάμ Χουσεΐν. Τον Ιούνιο του 1867, όμως, τα νέα ταξίδευαν πολύ πιο αργά. Μια άλλη πολιτική εκτέλεση πραγματοποιήθηκε τότε, κάτω από εντελώς διαφορετικές συνθήκες. Ο ιδεαλιστής Μαξιμιλιανός, αυτοκράτορας του Μεξικού, εγκατεστημένος στον θρόνο από τους Γάλλους βρέθηκε μπροστά στις κάνες του εκτελεστικού αποσπάσματος των επαναστατών. Οταν έμαθε τα νέα ο Εντουάρ Μανέ, φιλοτέχνησε κάποιους από τους πολιτικότερους ζωγραφικούς πίνακες στην ιστορία της τέχνης.
Στη δεκαετία του 1960, επισκεπτόμουν τακτικά την Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου, ταξιδεύοντας από τη γενέτειρά μου Γιορκσάιρ. Ετσι, έφτασα εμπρός σε ένα έργο του Μανέ, που απεικόνιζε έναν στρατιώτη με ένα όπλο, έναν λοχία, βαστώντας ένα μουσκέτο. Θεωρείτο κομμάτι ενός μεγάλου, κατεστραμμένου πίνακα, με θέμα την εκτέλεση του αυτοκράτορα Μαξιμιλιανού, στο Μεξικό το 1867.
Αργότερα, πέρασα αρκετές ώρες κοιτάζοντας αυτόν τον στρατιώτη και τον αναστηλωμένο πίνακα του Λονδίνου, όπου είναι ενσωματωμένα όλα τα κομμάτια που επιζούν· και στα άλλα έργα που έκανε ο Μανέ πάνω στο ίδιο θέμα, μεταξύ των ετών 1867 και 1869. Από τον περασμένο Νοέμβριο βρίσκονται μαζί αναρτημένα σε έκθεση του Μητροπολιτικού Μουσείου της Νέας Υόρκης, που οργάνωσα και έτσι συγκεντρωμένα διδάσκουν πολλά τόσο για την ιστορία όσο για την τέχνη. Ελάχιστοι Νεοϋορκέζοι γνωρίζουν την ιστορία του Μεξικού στην ταραγμένη δεκαετία του 1860, αλλά όλοι σχεδόν, με όσους μίλησα βλέπουν ότι τα θέματα του Μανέ είναι πολύ σύγχρονα.
Αυτό που σε εμένα φαίνεται πολύ σύγχρονο, δεν ήταν μόνο οι παραλληλίες με το δικό μας ταραγμένο παρόν, οι δεινές συνέπειες μιας στρατιωτικής επέμβασης και της αλλαγής καθεστώτος, ακόμη δεινότερες εξαιτίας της άγνοιας του πολιτισμού της χώρας, όπου έγινε η επέμβαση. Το ίδιο σύγχρονα είναι το τι από αυτήν και το πώς ο Μανέ, έμαθε, στη μακρινή Γαλλία, τη θλιβερή υπόθεση. Δεν μπορούσε να ξέρει ότι ο Ναπολέων Γ΄ εγκαθιστώντας τον Μαξιμιλιανό στον θρόνο του αυτοκράτορα του Μεξικού το 1864, προσπαθούσε να απεμπλακεί από μια επικίνδυνη επιχείρηση. Ούτε θα ήξερε ότι ο Ναπολέων είπε δύο ψέματα στο Νομοθετικό Σώμα της Γαλλίας το 1866, λέγοντας ότι ο Μαξιμιλιανός ήταν αρκούντως ισχυρός να σταθεί μόνος του· και ότι η Γαλλία είχε κάνει το καθήκον της. Θα έπρεπε όμως να ξέρει τις συνέπειες της αποχώρησης των γαλλικών στρατευμάτων· την κατάρρευση του Μαξιμιλιανού, την παράδοσή του στο Κερετάρο (βόρεια του Μέξικο Σίτι), το στρατοδικείο, την καταδίκη και την εκτέλεσή του, στις 19 Ιουλίου 1867, από εκτελεστικό απόσπασμα μαζί με τους στρατηγούς του Μιραμόν και Μεχία.
Ο Μανέ όμως δεν πρέπει να γνώριζε ακριβώς τι συνέβη στο Κερετάρο. Μπορούμε να φαντασθούμε τον ζωγράφο να διαβάζει τις ειδήσεις των εφημερίδων για το φρικτό, μακρινό γεγονός, ελπίζοντας να βρει μέσα τους μια οριστική αλήθεια, όπως και τώρα κάνουμε εμείς και ή μη βρίσκοντας ή μη πιστεύοντας αυτά που διάβαζε. Μπορούμε επίσης να τον φανταστούμε να συνενώνει τις διάφορες ειδήσεις, γνωρίζοντας ότι δεν συναποτελούν ένα ολοκληρωμένο αληθές όλο· τού έδιναν μόνο τα μέσα να αναπλάσσει το γεγονός με τη φαντασία του για να δημιουργήσει αληθινά πολιτική τέχνη.
Εργο Νο 1. Στον πρώτο του πίνακα της εκτέλεσης που βρίσκεται σήμερα στο Μουσείο Καλών Τεχνών της Βοστώνης, ξεκίνησε παραβλέποντας τις αντιφατικές ειδήσεις του Τύπου. Συγκεντρώθηκε στην «Τρίτη Μαΐου 1808» του Γκόγια, έργο του 1814 με την εκτέλεση Ισπανών ανταρτών από τις δυνάμεις κατοχής του Ναπολέοντα Α΄. Ο Μανέ όμως έπλασε κάτι εντελώς αντίθετο, Μεξικανούς αντάρτες εκτελώντας τον αντιπρόσωπο της γαλλικής εισβολής. Εντυσε το εκτελεστικό απόσπαμα με φαρδιά παντελόνια και πλατύγυρα σομπρέρο, όπως φανταζόταν τότε τους Μεξικανούς στρατιώτες· η αναφορά του στον Γκόγια όμως, δείχνει ότι ενέπλεκε τη Γαλλία.
Εργο Νο 2. Στον δεύτερο πίνακα, αυτό του Λονδίνου, κατέστησε το γεγονός σαφές. Είχε μάθει από τις εφημερίδες ότι οι στολές των Μεξικανών στρατιωτών έμοιαζαν με τις γαλλικές και είχε δει σε φωτογραφίες τους εκτελεσμένους και το εκτελεστικό απόσπασμα. Εφερε στο στούντιό του, μια ομάδα Γάλλων πεζικάριων να ποζάρουν για τον πίνακα και μάλιστα, προβαίνοντας σε μια προκλητική ενέργεια, ζωγράφισε τα χαρακτηριστικά του λοχία με το μουσκέτο, παρόμοια προς τον Ναπολέοντα Γ΄. Φυσικά, δεν υπήρχε τρόπος τότε να παρουσιάσει το έργο του δημόσια και έτσι, αυτό απόμεινε στο στούντιό του, όταν άρχισε τον τρίτο και τελευταίο πίνακα της εκτέλεσης που σήμερα βρίσκεται στη Δημοτική Πινακοθήκη του Μανχάιμ.
Εργο Νο 3. Τι συμβαίνει στον πίνακα του Μανχάιμ; Στο πρώτο βλέμμα μοιάζει με την καταγραφή της στιγμής της εκτέλεσης. Ομως, μόνο ο στρατηγός Μεχία στα δεξιά του Μαξιμιλιανού, ο οποίος είναι στο κέντρο, φαίνεται χτυπημένος από τις σφαίρες. Ο καπνός από τις εκπυρσοκροτήσεις των όπλων, σχηματίζει ένα βαρύ, γκρίζο σύννεφο, που σκεπάζει το στήθος του. Ο Μαξιμιλιανός ζει ακόμη αλλά πελιδνός και φασματικός μοιάζει να ανήκει σε άλλη σφαίρα, ενώ ο δεύτερος στρατηγός ο Μιραμόν είναι ακόμη δραστήριος και κινητικός. Πλάι του ο καπνός διαλύεται όλο και πιο διάφανος όσο πλησιάζει τον τοίχο όπου πάνω του είναι ανεβασμένοι οι παρατηρητές. Ο Μανέ μετατοπίζει τις σχέσεις του χώρου και του χρόνου δείχνοντας όχι μόνο το στιγμιαίο αλλά και τη στιγμή του να απλώνεται σε αργή κίνηση. Κι εμείς, οι θεατές του πίνακα, όσο περισσότερο τον κοιτάζουμε τόσο πληρέστερα αναβιώνουμε τη δράση σε όλες τις λεπτομέρειές της.
Τα σκόρπια κομμάτια
Δεν τον είδαν πολλοί στον καιρό του γιατί απαγορεύθηκε στον Μανέ να τον παρουσιάσει δημόσια. Εκείνοι που τον είδαν πρέπει να ένιωσαν φρίκη και οργή, ειδικά αφότου γνωστοποιήθηκε η ανικανότητα του εκτελεστικού αποσπάσματος και τα συμβάντα μετά την εκπυρσοκρότηση.
Λίγο μετά τον θάνατο του Μανέ, ο έμπορος έργων τέχνης Αμπρουάζ Βολάρ, συνάντησε τυχαία στον δρόμο τον ζωγράφο Εντγκάρ Ντεγκά, συνοδεία ενός αχθοφόρου, ο οποίος μετέφερε σε μια άμαξα ένα πίνακα του Μανέ. Ηταν ο στρατιώτης με το όπλο. «Απαράδεκτο» αναφώνησε ο Ντεγκά. «Ποιος μπόρεσε να κόψει ένα τέτοιο έργο σε κομμάτια;» Μόνο αυτό βρήκα, ένας θεός ξέρει πού βρίσκονται τα άλλα κομμάτια».
Τελικά ο Ντεγκά βρήκε και τα άλλα τρία κομμάτια και κόλλησε τα τέσσερα με το καθένα στη σωστή του θέση σε ένα ολοκληρωμένο πίνακα. Αυτόν απόκτησε η Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου από την πώληση της συλλογής του Ντεγκά το 1918. Τα κομμάτια, όμως, γρήγορα ξαναχωρίστηκαν και μόνο το 1992 κατέστη δυνατό να παρουσιαστούν μαζί σε ένα ενιαίο σύνολο, στην πρώτη έκθεση της σειράς στην Εθνική Πινακοθήκη.