Ενας Αιγύπτιος οδοντίατρος κατέκτησε τη λογοτεχνία! Κάπως έτσι θα μπορούσε να είναι η εισαγωγή και οι πρώτες συστάσεις για τον Αλάα Αλ-Ασουάνι και το μόλις δεύτερο μυθιστόρημά του, «Το Μέγαρο Γιακουμπιάν», που έχει ήδη μεταφραστεί σε εννέα γλώσσες και έχει ενθουσιάσει τους αναγνώστες. Ο σωματώδης, αλλά χαμογελαστός, προσηνής και ευγενικός οδοντίατρος εγκατέστησε τους ήρωές του σε ένα ιστορικό κτίριο, στο κέντρο του Καΐρου. Παρακολουθεί τη διαδρομή του κτιρίου -και των μεταβολών της χώρας του- από το 1934, οπότε χτίστηκε το Μέγαρο Γιακουμπιάν, μέχρι σήμερα. Ολα αυτά τα χρόνια, τους μεγαλοαστούς διαδέχτηκαν οι κρατικοί υπάλληλοι, τους οποίους ακολούθησαν οι μικροαστοί υπάλληλοι του σύγχρονου αιγυπτιακού καθεστώτος και οι μεροκαματιάρηδες (συχνά εξαθλιωμένοι) βιοπαλαιστές. Ο Αλάα Αλ-Ασουάνι είχε το πρώτο του οδοντιατρείο στο Μέγαρο Γιακουμπιάν και αυτόν τον χώρο διάλεξε για «σκηνικό» του βιβλίου, βαδίζοντας, ασφαλώς χωρίς να το γνωρίζει, στα βήματα που πολλά χρόνια πριν είχε βαδίσει ο Μ. Καραγάτσης με το «Δέκα» του. Το «Μέγαρο Γιακουμπιάν» είναι το αραβόφωνο βιβλίο με τις μεγαλύτερες πωλήσεις στον κόσμο μετά το 2002 και έχει ήδη προκαλέσει συζητήσεις και έριδες. Ο Αλάα Αλ-Ασουάνι ταξίδεψε τις προηγούμενες μέρες μέχρι τη Θεσσαλονίκη, προσκεκλημένος της 4ης Διεθνούς Εκθεσης Βιβλίου και του ΕΚΕΒΙ και παρότι, ουσιαστικά, άγνωστος στους Ελληνες αναγνώστες γέμισε ασφυκτικά την αίθουσα «Παύλος Ζάννας» στο «Ολύμπιον». Και να φανταστεί κανείς ότι το βιβλίο του στην Αίγυπτο δεν προωθείται από τον κρατικό εκδοτικό φορέα, αλλά κυκλοφορεί από έναν περιθωριακό εκδότη. Τα ραντεβού του με τους δημοσιογράφους ήταν πολλά και διαδοχικά. Στο μισάωρο που μας αναλογούσε προσπαθήσαμε να κατανοήσουμε καλύτερα τη σημερινή Αίγυπτο και τον κόσμο της γραφής του.
– Το βιβλίο σας χαρακτηρίζεται «οδοιπορικό στην ψυχή μιας χώρας», της Αιγύπτου. Τι συναντάει ο αναγνώστης σ’ αυτήν τη διαδρομή;
– Αυτή την ερώτηση πρέπει να την απαντήσουν οι αναγνώστες, γιατί αυτοί θα συναντήσουν τους χαρακτήρες μέσα στο βιβλίο. Από την πλευρά μου, μπορώ να πω ότι είναι αιγυπτιακοί χαρακτήρες, αλλά κυρίως είναι ανθρώπινα πλάσματα. Και αυτό είναι το πιο σημαντικό χαρακτηριστικό της λογοτεχνίας: να νιώθουμε τους χαρακτήρες ενός μυθιστορήματος όχι ως Ελληνες, ως Αιγύπτιους, ως Τούρκους κ.λπ., αλλά ως ανθρώπινα πλάσματα. Αν συμβεί αυτό, το μυθιστόρημα έχει πετύχει τον σκοπό του.
Γραφειοκρατία, διαφθορά
– Πώς είναι η εκδοτική πραγματικότητα στην Αίγυπτο και τι δυσκολίες συνάντησε ένα βιβλίο που το χαρακτηρίζει ο ρεαλισμός αλλά και η κριτική για μια κοινωνία;
– Η πολιτική των εκδόσεων στον αραβικό κόσμο δεν είναι πολύ θετική, έχουμε προβλήματα. Εχουμε τον κυβερνητικό φορέα που εκδίδει βιβλία και όταν αρχίζεις την καριέρα σου δεν έχεις άλλη επιλογή, ενώ ο ιδιωτικός φορέας είναι προβληματικός, εκτός από μια-δυο εξαιρέσεις. Από αυτό το σημείο ξεκινούν τα προβλήματα. Γιατί ο κυβερνητικός φορέας είναι μολυσμένος από τις κυβερνητικές αρρώστιες: τη γραφειοκρατία και τη διαφθορά. Ενα άλλο πρόβλημα είναι η θεματολογία των βιβλίων. Αν θέλεις να εκδώσεις ένα βιβλίο με θέμα έναν κινηματογραφικό αστέρα, όλα είναι εύκολα. Στη δική μου περίπτωση, για δέκα χρόνια δεν μπορούσα να εκδώσω τα βιβλία μου μέσω της κρατικής οδού. Τελικά έδωσα το «Μέγαρο Γιακουμπιάν» σε έναν μικρό εκδότη, ο οποίος δέχθηκε να το βγάλει όπως το είχα γράψει, χωρίς να φοβηθεί τις συνέπειες.
– Την ιστορία του βιβλίου την εμπνευστήκατε το διάστημα που είχατε το ιατρείο σας στο Μέγαρο Γιακουμπιάν ή αργότερα;
– Δεν μπορώ να πω ακριβώς πότε εμπνεύστηκα το βιβλίο μου, αλλά δεν πήρα καμιά έμπνευση από τους ανθρώπους που έρχονταν να φτιάξουν τα δόντια τους σε μένα τότε. Την έμπνευση δεν την είχα από το επάγγελμά μου, αλλά από την επαφή μου με τον καθημερινό κόσμο. Εχω πολύ καλή σχέση με τους ανθρώπους, τους αγαπώ, δημιουργώ εύκολα φιλίες και σ’ αυτό συνέβαλε η δουλειά του οδοντιάτρου: στο να γνωρίσω κόσμο. Με βοήθησε αυτή η σχέση μου ως συγγραφέα. Είχα πελάτες από όλες τις κοινωνικές τάξεις, από υπουργούς και εργάτες μέχρι ανθρώπους που δεν μπορούσαν να πληρώσουν.
– Είπατε στην εκδήλωση ότι «η λογοτεχνία μάς μαθαίνει να κατανοούμε και να συγχωρούμε». Πώς μπορούμε να κατανοήσουμε και να συγχωρήσουμε ό,τι είναι αρνητικό;
– Η λογοτεχνία δεν δικάζει, δεν κρίνει. Παράδειγμα ο Ντοστογιέφσκι, ο οποίος έγραψε μυθιστορήματα για τους εγκληματίες. Ηταν ακτιβιστής εναντίον του βασιλιά, καταδικάστηκε γι’ αυτό και τον έστειλαν εξορία στη Σιβηρία, μαζί με τους εγκληματίες. Αλλά εκείνος έγραψε ένα από τα ωραιότερα μυθιστορήματα στην ιστορία της λογοτεχνίας, «Αναμνήσεις από το σπίτι των πεθαμένων». Οι ήρωές του ήταν παραβατικοί χαρακτήρες, αλλά έδειξε πως ακόμα και αυτοί είχαν ανθρώπινη πλευρά. Και αυτός είναι ο ρόλος της λογοτεχνίας: να αποτυπώνει αυτήν τη διάσταση όλων των ζωντανών πλασμάτων.
Η ερμηνεία του Ισλάμ
– Μερικοί φίλοι που πηγαίνουν στην Αίγυπτο διαπιστώνουν ότι κάθε φορά αυξάνονται οι γυναίκες που φορούν μαντίλα. Πιστεύετε ότι αυτή η διαδρομή είναι ανεπίστρεπτη;
– Πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί, γιατί τα πράγματα δεν είναι πάντα όπως φαίνονται. Θα δείτε πολλές κοπέλες με μαντίλες να ερωτοτροπούν στις όχθες του Νείλου. Η ζωή είναι πολύ πιο δυνατή από οποιονδήποτε περιορισμό. Σήμερα υπάρχει μια σύγκρουση: από τη μια υπάρχει η αιγυπτιακή ερμηνεία του Ισλάμ, που είναι πάρα πολύ ανεκτική και ανοικτή στις αλλαγές και πολύ φιλελεύθερη (και γι’ αυτό η Αίγυπτος υπήρξε κοσμοπολίτικη για τόσο μεγάλο διάστημα). Από την άλλη πλευρά, υπάρχει η ερμηνεία των Ουαχάμπι για το Ισλάμ, που είναι συντηρητική και πολύ διαφορετική από τη δική μας, παρότι αναφερόμαστε στην ίδια θρησκεία. Η αιγυπτιακή νοοτροπία χαρακτηρίζεται από την ανεκτικότητα, ενώ οι Ουαχάμπι έχουν πολύ αυστηρή στάση. Μέσα σ’ αυτήν τη σύγκρουση βρίσκομαι τόσο εγώ ο ίδιος όσο και τα έργα μου, τα γραπτά μου. Τα μυθιστορήματά μου αρέσουν στους Αιγύπτιους, με εξαίρεση εκείνους που επιλέγουν τη συντηρητική ερμηνεία του Κορανίου. Αυτοί τα κατηγορούν γιατί γράφω για το σεξ, για τον έρωτα, για τη γυναίκα που ερωτεύεται. Ομως αυτοί δεν αγαπούν τη λογοτεχνία στο σύνολό της, όχι μόνο τη δική μου. Αλλά αν σκεφτούμε ότι το βιβλίο μου στην Αίγυπτο έγινε μπεστ σέλερ, αυτό σημαίνει ότι η πρώτη οπτική είναι επικρατέστερη της δεύτερης.
«Το Μέγαρο Γιακουμπιάν» κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις «Πόλις», σε μετάφραση Αχιλλέα Κυριακίδη.