Μερικά σπουδαία έργα τέχνης έχουν τη δυστυχία, όταν γίνονται πολύ διάσημα, να χάνουν τον εαυτό τους. Γίνονται κάτι άλλο από ζωγραφική – εμβλήματα ή αφηγήματα. Ασάλευτα πίσω από τους γυάλινους τοίχους της φήμης τους η «Μόνα Λίζα», το «Κορίτσι με το μαργαριταρένιο σκουλαρίκι», η «Γκερνίκα», η «Θύελλα» έχουν μετουσιωθεί σε εικονίσματα. Τούτο ισχύει και για τη «Σχεδία της «Μέδουσας»» του Τεοντόρ Ζερικό.
Δράμα και τέχνη
Το κοπάδι αυτό των απελπισμένων που αποδίδονται από τον ζωγράφο σε διάφορες στάσεις απόγνωσης, μιλάει για μια ακραία κατάσταση, τέτοια που απειλεί να καταβαραθρώσει όλα τα άλλα καλλιτεχνικά επιτεύγματα του δημιουργού της. Από την άποψη ότι ο Ζερικό ήθελε να την εντυπώσει ανεξίτηλα στο μυαλό των θεατών, αυτό δεν είναι άστοχο. Από την άλλη είναι και μια μείωση. Η τέχνη υποβιβάζεται στο γεγονός που απεικονίζει.
Το αληθινό γεγονός που ενέπνευσε τον πίνακα και την ιστορία του πίνακα αναβιώνει και περιγράφει ο Jonathan Miles στο πρόσφατο βιβλίο του Medusa (εκδ. Jonathan Cape, 334 σελ., 17,99 στερλίνες). Μπορεί να μην είναι ο πρώτος, όμως, όπως γράφει ο Αντριου Μόσιον στην «Γκάρντιαν», λίγοι είναι εκείνοι που έχουν δώσει το δράμα και την τέχνη με τόση δύναμη.Το ιστιοφόρο «Μέδουσα» έπλεε καθ’ οδόν προς τη Σενεγάλη, μεταφέροντας τον Γάλλο κυβερνήτη Ζιλιάν Σμαλτς, που θα παρελάμβανε την αποικία από τους Βρετανούς. Ο καπετάνιος του Ιγκ Ντιρουά ντε Σομερέ λίγο έξω από το λιμάνι του προορισμού από απροσεξία έριξε το πλοίο στα βράχια. Επεσαν σωσίβιες λέμβοι, που πλέοντας προς την ακτή έσυραν μαζί τους μια σχεδία που μετέφερε 147 επιζώντες. Σε μια στιγμή πανικού κάποιος από τις βάρκες έκοψε το σχοινί που συνέδεε τις βάρκες με τη σχεδία και αυτή βρέθηκε να πλέει αβοήθητη στον ωκεανό. Μετά ημέρες περιπλάνησης, τη διέκρινε και περιμάζεψε το «Αργος», συνοδευτικό πλοίο της «Μέδουσας», αφού όμως η πείνα, η δίψα, η κακοκαιρία και τα φονικά είχαν αφήσει μόνο 15 ζωντανούς. Με τις διηγήσεις τους, όταν πια σώθηκαν, περί ανικανότητας των αξιωματικών, εμφύλιας διαμάχης και κανιβαλισμού, μετέτρεψαν το γεγονός σε κάτι περισσότερο από ένα τρομακτικό επεισόδιο.
Πώς τούτο επέδρασε στον Ζερικό; Γνώρισε τον Αλεξαντρ Κορεάρ, έναν από τους επιζώντες, και άκουσε την ιστορία από πρώτο χέρι. Επιλέγοντας και εμφαίνοντας στοιχεία που ανεδείκνυαν τη δική του οργή και του κόσμου, δημιούργησε ένα πίνακα-ταμπλό με την εικόνα του γεγονότος (οι τελευταίοι επιζώντες της σχεδίας χειρονομώντας απελπισμένα προς το «Αργος» να τους σώσει) και ταυτόχρονα καταγγέλλει την ανικανότητα που επέτρεψε να συμβεί. Είναι τόσο ένας πίνακας για ανθρώπους εγκαταλελειμμένους από τους ηγέτες τους και για τη σκληρότητα ανθρώπου προς άνθρωπο, όσο και για ένα συγκεκριμένο γεγονός και για τη θέληση για ζωή.
Και για κάτι άλλο. Στα τελευταία στάδια της ζωγραφικής σύνθεσης, τρεις μαύροι εμφανίζονται πάνω στη σχεδία· ο ένας νεκρός, ο άλλος μεταξύ των Κορεάρ και Σαβινί (συν-συγγραφέων αργότερα της ιστορίας) και ένας τρίτος χειρονομώντας προς το «Αργος» που πλησιάζει. Οι τρεις αυτοί συναποτελούν μιαν άλλη κορύφωση του μηνύματος, επεκτείνοντας το θέμα σε μια εκδοχή της πανανθρώπινης δυστυχίας. Υπενθυμίζοντας ότι η Γαλλία αργούσε να θέσει τέλος στο δουλεμπόριο και ότι η Σενεγάλη ήταν σκλαβοπάζαρο έως τις αρχές του 19ου αιώνα.
Οταν η «Σχεδία της «Μέδουσας»» πρωτοπαρουσιάστηκε στο Παρισινό Σαλόνι του 1819 κέρδισε ένα χρυσό μετάλλιο, αλλά δεν βρήκε αγοραστή. Ο Ζερικό απογοητεύτηκε γι’ αυτό, αλλά γρήγορα αποζημιώθηκε από την ανερχόμενη φήμη του εξαιτίας τούτου του πίνακα. Το έργο έγινε κέντρο του αντιβουρβωνικού αισθήματος στη Γαλλία.
Ο συγγραφέας με την ίδια ζωντάνια περιγράφει και τη μεταθανάτια ζωή του πίνακα· γιατί τελειώνει με ένα θάνατο μ’ όλο που κύριο θέμα του είναι η περιγραφή μιας καλλιτεχνικής επιτυχίας. Ο Ζερικό, καταβεβλημένος από τη σκληρή δουλειά και τις ασθένειες, πέθανε μετά έξι χρόνια. Ο Κορεάρ κυνηγήθηκε για τις ριζοσπαστικές ιδέες του, φυλακίσθηκε επανειλημμένως γιατί δημοσίευσε κείμενα κατά της κυβέρνησης και τελικά πέθανε πικραμένος και αφανής.
Αφανής ήρως
Κέρδισε όμως και αυτός μια αθανασία. Αν και η «Σχεδία της «Μέδουσας»» δεν είναι πια σε κατάσταση να ταξιδεύει σε άλλα μουσεία, έχει αποκτήσει διεθνή φήμη ως αριστούργημα σύνθεσης και καταγγελίας. Ο Κορεάρ στέκεται στο κέντρο, προσηλωμένος στο «Αργος», που φτάνει να τους σώσει και να τους οδηγήσει στο μέλλον. Μολονότι απογοητευμένος τελικά, υπήρξε όμως ήρωας και σαν τέτοιο τον παρουσιάζει τώρα ο συγγραφέας.