Στανισλάβ Ιγκνάσι Βιτκίεβιτς
Αδηφαγία
μτφρ. Α. Καλοφωλιάς
εκδ. Κέδρος
σελ. 618 – 26 ευρώ
Ισως η έντονη αντιπάθεια του πατέρα του, του ζωγράφου και συγγραφέα Στανισλάβ Βιτκίεβιτς, για το σχολικό εκπαιδευτικό σύστημα και η απόφασή του να αναλάβει ο ίδιος, κατ’ οίκον και με τη συνεργασία ειδικών δασκάλων, την εκπαίδευση του γιου του, να εξηγεί γιατί ο Στανισλάβ Ιγκνάσι Βιτκίεβιτς (1885-1939) ανέπτυξε τα ταλέντα του σε τόσο πολλούς τομείς: μυθιστοριογράφος, θεατρικός συγγραφέας, ζωγράφος και φωτογράφος, φιλόσοφος και θεωρητικός της τέχνης, ο Βιτκίεβιτς γεννήθηκε στην Κρακοβία αλλά μεγάλωσε στο οικογενειακό σπίτι στο Ζακοπάνε. Εζησε πολύ έντονα την ευρωπαϊκή ιστορία των αρχών του 20ού αιώνα, τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο αλλά και τη Ρωσική Επανάσταση, αφού έμεινε στη Ρωσία για τέσσερα χρόνια, υπηρέτησε, ως Ρώσος πολίτης που ήταν, στον τσαρικό και στη συνέχεια στον επαναστατικό στρατό και επέστρεψε στην Πολωνία το 1918.
Οι «καταστροφιστές»
Ο Βιτκίεβις υπήρξε μέλος της ομάδας των Πολωνών συγγραφέων και στοχαστών που έμειναν γνωστοί ως «καταστροφιστές», και τόσο το θεατρικό όσο και το μυθιστορηματικό του έργο στοιχειώνονται από το ζοφερό όραμα του τέλους του κόσμου. Επηρεασμένος από την παραμονή του στην επαναστατική Ρωσία, ο Βιτκίεβιτς περιγράφει τον κίνδυνο μηχανοποίησης της ζωής όχι τόσο ως αποτέλεσμα μιας απανθρωποποιητικής τεχνολογίας, όσο ως αποτέλεσμα της αυστηρής οργάνωσης της ψυχικής και κοινωνικής ζωής και της καταστροφής της ατομικότητας.
Ως κριτικός της τέχνης, ο Βιτκίεβιτς θεμελιώνει τη θεωρία της Καθαρής Μορφής, επηρεασμένη τόσο από τα νέα μαθηματικά όσο και από τη μη παραστατική ζωγραφική του Πικάσο. Στα φιλοσοφικά του κείμενα, τα οποία φαίνεται να κατέχουν την κεντρική θέση μεταξύ των δραστηριοτήτων του, υποστηρίζει μια μοναδολογία και υπερασπίζεται μιαν ατομικότητα αδιαχώριστη από την πολλαπλότητα.
Εκκεντρικός, καταθλιπτικός και συστηματικός χρήστης ναρκωτικών ουσιών, ο Βιτκίεβιτς όχι μόνο συνέγραψε μια πραγματεία σχετικά με την επήρεια των διαφόρων ουσιών, αλλά και συνήθιζε να συνοδεύει τους πίνακές του με σημειώματα όπου ανέφερε υπό την επήρεια ποιων ψυχοτρόπων ουσιών τούς είχε ζωγραφίσει. Τελικά, το 1939, τη μέρα που τα ρωσικά στρατεύματα εισέβαλαν στην ανατολική Πολωνία, ο Βιτκίεβιτς προτίμησε την αυτοκτονία από το ενδεχόμενο μιας ζωής υπό κομμουνιστικό καθεστώς.
Η «Αδηφαγία», το σημαντικότερο ίσως μυθιστόρημα του Βιτκίεβιτς, γράφτηκε το 1927 και εκδόθηκε στην Πολωνία το 1930 και είναι ένα προφητικό μυθιστόρημα που η δράση του τοποθετείται στις αρχές του 21ου αιώνα, σε μια Πολωνία που συνθλίβεται εν μέσω της μπολσεβικικής Ευρώπης και απειλείται από το «κινούμενο Σινικό Τείχος», τις ορδές των Κινέζων κομμουνιστών που επελαύνουν από την Ανατολή και έχουν ήδη καταλάβει τη σπαραζόμενη από την αντεπανάσταση Ρωσία. Παρηκμασμένοι αριστοκράτες, εκφυλισμένοι καλλιτέχνες, μηδενιστές φιλόσοφοι και ο παρανοϊκός στρατηγός Κοτσμολόσοβιτς, που ηγείται της αντίστασης της χώρας, αποτελούν τα σημεία αναφοράς μιας κοινωνίας και ενός πολιτισμού εξ ολοκλήρου πλαστών, μη αυθεντικών, όπου τα πάντα αποτελούν απομιμήσεις, από την ιδιοφυΐα μέχρι τον έρωτα, από την τέχνη μέχρι τον πατριωτισμό, από τη θρησκεία μέχρι την πολιτική. Την εικόνα συμπληρώνει ένας Μαλαισιανός φιλόσοφος, προφήτης μιας αποχαυνωτικής θρησκείας, ο οποίος μοιράζει χάπια που απαλλάσσουν τους ανθρώπους από την αγωνία της ύπαρξης και στη συνέχεια τους προσηλυτίζει σε έναν εντελώς new age μυστικισμό.
Πέρα από πολιτική και φιλοσοφική αλληγορία, η «Αδηφαγία» είναι ένα μυθιστόρημα μαθητείας. Κεντρικός ήρωας του μυθιστορήματος είναι ο έφηβος και κατόπιν νεαρός Ζένεζιπ Κάπεν, για τον οποίο, από τις πρώτες σελίδες του βιβλίου, ο Βιτκίεβιτς αναφέρει πως «δεν άντεχε κανενός είδους αιχμαλωσία», και περιγράφει την παιδική του μανία να ελευθερώνει φυλακισμένα ζώα. Το μυθιστόρημα παρακολουθεί τη μύησή του στον μηδενισμό και στην καταστροφή μέχρι την τελική κατάληξή του στην παράνοια. Από τον θάνατο του πατέρα του, που φαινομενικά τον απελευθερώνει, για να ανακαλύψει εντέλει πως συνεχίζει να του ορίζει τη ζωή, μέχρι τον διορισμό του ως υπασπιστή του στρατηγού Κοτσμολόσοβιτς, της δεύτερης πατρικής φιγούρας, και περνώντας από τρεις δαιμονικές γυναίκες, που τον βυθίζουν στη σεξουαλική διαστροφή και στον μαζοχισμό, ο νεαρός Ζιπ βλέπει την ευγενή του φύση να διαλύεται, κάθε φιλοδοξία του να ματαιώνεται (αρχικά ήθελε να γίνει συγγραφέας), κάθε αξία στην οποία πιστεύει να εξευτελίζεται. Η λαγνεία αποτελεί την κυριότερη έκφανση της αδηφαγίας σε έναν κόσμο κυριευμένο από μια ακόρεστη επιθυμία να εξαντλήσει κάθε είδους εμπειρία, τις περισσότερες φορές με τη βοήθεια ναρκωτικών ουσιών.
Συνομιλώντας με τις φιλοσοφικές, ψυχαναλυτικές και αισθητικές θεωρίες της εποχής του και χρησιμοποιώντας τις μυθιστορηματικές τεχνικές του μοντερνισμού, ο Βιτκίεβιτς πραγματώνει στην «Αδηφαγία», με μαύρο χιούμορ και σαρκασμό, τις φιλοσοφικές και πολιτικές του ιδέες και δημιουργεί ένα ανεστραμμένο μυθιστόρημα μαθητείας που οδηγεί στην καταστροφή.
Οψιμη αποκάλυψη
Γραμμένη την ίδια δεκαετία με μερικά από τα μεγαλύτερα αριστουργήματα της λογοτεχνίας του 20ού αιώνα, η «Αδηφαγία» με τον μελλοντολογικό προφητικό της χαρακτήρα, την κοφτερή ειρωνεία της, την ιδιαίτερη νεωτερική γραφή της, υπήρξε μια ανακάλυψη, όταν μόλις το 1985 μεταφράστηκε για πρώτη φορά στα αγγλικά και αναγνωρίστηκε ως ένα λαμπρό δείγμα του ευρωπαϊκού μοντερνισμού, που μπορεί να σταθεί ισότιμα πλάι στα αριστουργήματα του Μπροχ, του Μούζιλ, του Τζόις ή του Τόμας Μαν.
Η ελληνική μετάφραση του Αλέξη Καλοφωλιά έγινε από τα αγγλικά και όχι από το πολωνικό πρωτότυπο και, παρά κάποιες αδεξιότητες, καταφέρνει με επιτυχία να μεταφέρει τόσο τη φιλοσοφική διάσταση όσο και το ζοφερό κλίμα του μυθιστορήματος.