Marilyn Yalom: «H ιστορία του γυναικείου στήθους». Μετάφραση: Εύη Κλαδούχου. Εκδόσεις «Αγρα», 2000, σελ. 463.
«Ενα στήθος νέας γυναίκας» (μηνούσε ο Ελύτης το 1978) «είναι ήδη άρθρο μελλοντικού Συντάγματος». Εχουμε ανά χείρας σήμερα όχι άρθρο αλλά πλήρες Σύνταγμα που κατοχυρώνει τα δικαιώματα, χειραφετώντας την αυταξία του στήθους. Δομημένο σε 9 άρθρα / κεφάλαια που συνθέτουν ψηφίδα την ψηφίδα τον καταστατικό χάρτη / Ατλαντα, την πολιτισμική ιστορία του στήθους, όπως αυτό αντιμετωπίστηκε και πολλαπλά νοηματοδοτήθηκε ανά τους αιώνες έως σήμερα, από τη θρησκεία, την κοινωνία, την τέχνη, την πολιτική, την ιατρική, την ψυχανάλυση. Καλειδοσκόπιο πολυπρισματικής πολιτιστικής διαχρονίας και συγχρονίας.
Πηγή της ζωής το στήθος, ανάγλυφη έκφραση της θηλυκότητας, όπου οι καλλιτέχνες σπούδασαν αρχιτεκτονική των αιώνων, γεωμετρία, αρμονία, γαλουχήθηκαν στη γλυπτική, είδαν τις Πυραμίδες ως «στήθη της ερήμου», μπέρδεψαν «τον τρούλο της γειτονικής εκκλησίας με τον μαστό μιας γυναίκας που θηλάζει», ακόνισαν την τέχνη τους («μαστοί, ακονιστήρες ερώτων», Νόννος 1ος μ. Χ. αι.) στους δίδυμους ωρολογιακούς μηχανισμούς της ηδονής και της οδύνης, της δύναμης και της αδυναμίας του. Για τις γυναίκες, γράφει η Μέριλιν Γιάλομ, «τα στήθη τους ενσαρκώνουν στην κυριολεξία την υπαρξιακή ένταση που υπάρχει μεταξύ Ερωτος και Θανάτου -ζωής και θανάτου- μ’ έναν τρόπο ορατό και απτό».
Αντικείμενο λατρείας (ιερός μαστός), ασπίδα ικεσίας, μέσον συντήρησης της ζωής. «Εν αρχή ην ο μαστός. Σε όλη τη διάρκεια της ανθρώπινης ζωής (πλην της πρόσφατης) δεν υπήρξε υποκατάστατο για το μητρικό γάλα. Το στήθος της μητέρας σηματοδοτούσε τη ζωή και τον θάνατο για κάθε νεογέννητο», τονίζει η ερευνήτρια. Δοξάζεται στα πολύμαστα αγάλματα της Εφεσίας Αρτέμιδος που προκαλούσαν τη γονιμότητα, στην καλλίμαστη θεά των φιδιών της Μινωικής Κρήτης με τις επιθετικά ανορθωμένες ρώγες, στην τροφό Λύκαινα που θήλασε κοσμοκράτορες, τους Ρωμαίους. Πριν από την επίνοια του αρχιτέκτονα να υποκαταστήσει τις κολόνες με γυναικείο σώμα (Καρυάτιδες), τα στήθη είχαν εμπνεύσει τους μαστόσχημους κρατήρες που σερβίρονταν ποτά. Στην κουλτούρα του μαστού εντάσσεται και η επινόηση της πρώτης κούπας κρασιού που η παράδοση τη θέλει αντίγραφο του στήθους της ωραίας Ελένης (Πλίνιος). Η προσωπική κούπα του Ερρίκου Β΄ είχε σχεδιαστεί στο σχήμα του στήθους της ερωμένης του, Ντιάν ντε Πουατιέ.
Μέσον ικεσίας το ξεγύμνωμα του στήθους. Η Κλυταιμνήστρα προτάσσει το στήθος στο γυμνό ξίφος του Ορέστη («θυμήσου πόσες φορές αποκοιμήθηκες επάνω τους με το γάλα στο στόμα σου»). Η Ελένη επιστρέφοντας από την Τροία γυμνώνει «τα μήλα του κόρφου της» μπρος στον Μενέλαο, κάνοντάς τον να βάλει στην άκρη το ξίφος του. Αργότερα το στήθος προσωποποιεί τη χριστιανική ευσπλαχνία και αγνότητα, αλλά και την απειλή κατά της πνευματικότητας. Αφθονες οι απεικονίσεις της Παρθένου που θηλάζει το Θείο Βρέφος (Maria lactans). Στη θέση της βρεφοκρατούσας και θηλάζουσας Παρθένου αργότερα θα βρεθούν κυρίες της Αυλής, όπου η ερωτική εικόνα του στήθους επισκιάζει τη θρησκευτική. Κομβικό παράδειγμα η Παρθένος του Melum όπου ο ζωγράφος με βλάσφημη τόλμη σφραγίζει το πέρασμα από το ιερό στήθος των μεσαιωνικών χρόνων στο ερωτικό στήθος της Αναγέννησης. Στη Γαλλία του 16ου αι. θα αναπτυχθεί η ποίηση blazon που εκθειάζει τα μέρη του γυναικείου σώματος με τη λατρεία του στήθους στο επίκεντρο. Ο Drayton θα ψάλλει τα στήθη που «έχουν φλέβες ποτάμια που λάμπουν σαν μαίανδροι», «Πήλινο στήθος / ραγισμένο από θηλασμούς», γράφει ο τρυφερός Γ. Κ. Καραβασίλης. Οι Ολλανδοί ζωγράφοι (Ρέμπραντ, Βερμέερ) θα υμνήσουν το «οικιακό στήθος». Στην Ολλανδία μέσα σε πραγματικές εκκλησίες κρέμονται ως ημιθρησκευτικές εικόνες μητέρες θηλάζουσες. Στη Γαλλική Επανάσταση το στήθος προτάσσεται για εξυπηρέτηση πολιτικών σκοπιμοτήτων. Μείζον θέμα ο μητρικός θηλασμός, δόγμα των οπαδών της πολιτικής ισότητας, ταύτιση του μητρικού θηλασμού με τις δημοκρατικές αρετές. Το στήθος ως φορέας ιδεολογίας προκαλεί κραδασμούς και στις μέρες μας. Το 1978 χώρες αρνήθηκαν να δεχθούν το γαλλικό 100φραγκο που απεικονίζει τη γυμνόστηθη «Ελευθερία που οδηγεί τον λαό» (1830) του Ντελακρουά, ενώ πρόσφατα το τουρκικό υπουργείο Παιδείας αφαίρεσε τον επίμαχο πίνακα από τα σχολικά εγχειρίδια της Ιστορίας. Διαβάζουμε ακόμη για το εσταυρωμένο στήθος των μαγισσών του Μεσαίωνα, για τη χρήση του στην προπαγάνδα στις αφίσες του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου κ. ά.
Αν στον 16ο αι. κυριαρχεί το ερωτικό, στον 18ο το πολιτικό στήθος, στον 20ό γίνεται σεισμική μετατόπιση στο ψυχολογικό στήθος με τον Φρόιντ που αποκαλεί τη μητέρα «την πρώτη αποπλανήτρια του παιδιού», θεωρώντας το στήθος αρχέτυπο όλων των μετέπειτα ερωτικών σχέσεων για τα δύο φύλα. Στα τελευταία κεφάλαια η ερευνήτρια αναλύει κριτικά την εκμετάλλευση του στήθους από τη διαφήμιση «μπορείς να πουλήσεις οτιδήποτε θέλεις με ένα στήθος» (από τη Μονρόε, τη Μπαρντό, τη Μαντόνα που επαναπροσδιόρισε το εσώρουχο ως εξώ-ρουχο, μέχρι τις σύγχρονες πριγκίπισσες της σιλικόνης, την ακλόνητη κυριαρχία του κορσέ «το όργανο του ανθρώπινου μαρτυρίου»), ώς το κίνημα του καψίματος του σουτιέν ως συμβολικό σύνθημα για την κατάργηση όλων των μορφών καταπίεσης. Διερευνά την γκρίζα ζώνη μεταξύ ερωτικού και πορνογραφικού. Το πιο βαρύθυμο αλλά και ενδιαφέρον είναι το κεφάλαιο που αναφέρεται στην τρωτότητα του στήθους. Το 1700 έχουμε στο Παρίσι εγχείρηση μαστού από καρκίνο που σε Κίνα και Ιαπωνία εμφανίζεται στο 1/5 της συχνότητας του δυτικού κόσμου λόγω διαίτης με χαμηλά λιπαρά.
Αν οι ποιητές είδαν την εδεμική, λυρική πλευρά του στήθους οι άμεσα ενδιαφερόμενες είδαν και τη δραματική, την αθέατη όψη της σελήνης, με τις κηλίδες «ψάχνουμε για ένα σκουλήκι μέσα στο μήλο», ενώ στο ποίημα «Μαστεκτομή» γράφει η A. Davis για τις ακούσιες Αμαζόνες «Δεν έχω στήθος / να ηρεμεί / το χτύπο της καρδιάς μου – / δέρμα τεντωμένο σφιχτά σαν τύμπανο. Τις τελευταίες δεκαετίες οι γυναίκες αποδομούν την παραδοσιακή ανδρική εικόνα του στήθους, γράφουν ποίηση, εμψυχώνουν, φωτογραφίζουν το λαβωμένο στήθος, αξιοποιούν την κληρονομιά των μεγάλων ζωγράφουν (Φρίντα Κάλο κ. ά.).
Η Μ. Γιάλομ, ερευνήτρια για τις Γυναίκες και Φύλο στο Στάνφορντ, σύζυγος του ψυχαναλυτή Ι. Γιάλομ, συνδυάζοντας επιστημονική ακρίβεια, εμβρίθεια και ευαισθησία μάς προσφέρει εκ των ένδον μια υψηλής στάθμης μονογραφία όπου αξιοποιεί θαυμαστού πολιτιστικού εύρους γνώσεις ανθρωπολογίας, κοινωνιολογίας, ιστορίας μόδας, ψυχανάλυσης, λογοτεχνίας, θρησκειολογίας, ιατρικής έχοντας συνομιλήσει με κορυφαίους ειδικούς επιστήμονες για απορίες. Εντυπωσιάζει ο κριτικός και ενορχηστρωμένος εγκυκλοπαιδισμός της χωρίς να χάνεται ο προσωπικός της ήχος. Στέρεη η βιβλιογραφική της υποστήριξη. Αξιοσημείωτη και η μεταφραστική εύροια της Ε. Κλαδούχου. Θα προτιμούσαμε τον τίτλο χωρίς άρθρο (όπως στο πρωτότυπο). Βιβλίο αποκαλυπτικό, αγωνιώδες, αυτογνωσίας, ετερογνωσίας. Απόκτημα.