Μαρία Τζιέλσκα, Απολλώνιος ο Τυανεύς στον Μύθο και στην Ιστορία, μετάφραση Γιώργος Κουσουνέλος, επιμέλεια Ελένη Κεκροπούλου, Εκδόσεις «Ενάλιος», Αθήνα χχ6, σελ. 270.
Μέχρι πριν από λίγα χρόνια, σχεδόν όλοι οι αρχαιογνώστες πίστευαν εσφαλμένα ότι ο Απολλώνιος από τα Τύανα της Μ. Ασίας ήταν πλάσμα της φαντασίας του Φλάβιου Φιλόστρατου (3ος αι. μ.Χ.). Αποκορύφωμα της πλάνης αποτελεί το έργο του U. Weisser (στα γερμανικά) «Το Βιβλίο για το μυστικό της δημιουργίας του Ψευδο-Απολλώνιου από τα Τύανα, Βερολίνο – Ν. Υόρκη, 1980. Και όμως. Από το 1942 έχει ανακοινωθεί σε ινδικό ερευνητικό περιοδικό ότι βρέθηκε χειρόγραφο στα σανσκριτικά, που αποκάλυψε τη δράση και την παρουσία ενός «Απαλούνα» και του συνοδού και συνεργάτη του «Νταμίζε» ανάμεσα στους Ινδούς γιόγκι σε εποχή που ταυτίζεται με τα χρόνια του Χριστού. Φυσικά, πρόκειται για τον Απολλώνιο και τον Δάμιν, για τους οποίους ο Φιλόστρατος μαρτυρεί ότι έφτασαν μέχρι την Ινδία. Κάτι τέτοιο φαίνεται να το αγνοεί η Μ.D., που το βιβλίο της πρωτοκυκλοφόρησε το 1984. Οι παράγοντες όμως της ελληνικής έκδοσης έπρεπε να το ξέρουν και να το αξιοποιήσουν στις σημειώσεις, γιατί είναι γνωστό από τις πιο πρόσφατες γραμματολογίες.
Ποιος όμως ήταν πραγματικά αυτός ο «θείος ανήρ», όπως ήδη οι αρχαίοι τον αποκάλεσαν; Φυσικά δεν ήταν ο Ιησούς Χριστός, όπως φαντάστηκαν μεσαιωνικοί, αναγεννησιακοί και νεότεροι συγγραφείς, όπως ο μέγας Αγγλος ιστορικός του 18ου αι. Eduard Gibbon. Μπορεί να έμοιαζε εκπληκτικά του Χριστού, τουλάχιστον στην ανθρώπινη φύση του, μπορεί να έζησαν οι δύο τους στην ίδια περίπου εποχή, μπορεί να ήταν και οι δύο πνευματικοί διδάσκαλοι με πολλούς πιστούς μαθητές, μιμητές, ακολούθους και ζηλωτές, μπορεί να ήταν και οι δύο σαγηνευτικές προσωπικότητες, θεραπευτές και θαυματοποιοί, αλλά ώς εκεί· ο Χριστός δεν ήταν ο Απολλώνιος, τους χώριζαν δύο πολύ βασικά πράγματα: ο Ιησούς ήταν ο «υιός του Ισραήλ» και θεοποιήθηκε, ο Απολλώνιος ήταν ο άγιος των Ελλήνων. ΄Η για να το πούμε τολμηρότερα ο Απολλώνιος στάθηκε ο Ιησούς των Ελλήνων και ο Ιησούς υπήρξε ο Απολλώνιος των Εβραίων. Δεύτερον, ο Ιησούς λατρεύτηκε ως Θεός από το πλείστον του δυτικού κόσμου, ενώ προδόθηκε από τους Εβραίους, που ακόμη περιμένουν τον Μεσσία τους. Ο Απολλώνιος δεν λατρεύτηκε ως θεός και έτσι απέφυγε την προδοσία, Ελλήνων και μη, Sic transit (αλλά και έτσι κερδίζεται) gloria mundi.
Το βιβλίο της M.D., γνωστής ιστορικού του αρχαίου ελληνικού και ρωμαϊκού κόσμου στο Πανεπιστήμιο της Κρακοβίας στην Πολωνία, είναι γραμμένο με ψυχή και μυαλό. Διαρθρώνεται σε πέντε Κεφάλαια, Εισαγωγή, Συμπεράσματα και ένα Παράρτημα. Η Εισαγωγή είναι ρηχή και πλαδαρή και συγχέει μεθοδολογικώς την Εισαγωγή με τον Πρόλογο. Αντίθετα, τα Συμπεράσματα και ιδίως το Παράρτημα («Η σύγχρονη πολεμική κατά του Απολλωνίου») είναι όλο σφρίγος και ουσία. Το πρώτο κεφάλαιο, «Τα απομνημονεύματα του Δάμιδος» αποτελεί μια πολύ έντεχνη παρουσίαση του εγκιβωτιστικού ευρήματος του Φιλόστρατου για δήθεν «Υπομνήματα» (ή «Δέλτους» ή «Ανάλεκτα») του Δάμιδος. Το δεύτερο, «Ο Απολλώνιος και οι πόλεις του», περιγράφει τις οδυσσειακές περιπλανήσεις του Απολλωνίου και τους τόπους της διδασκαλίας και της δόξας του. Το τρίτο, «Η παράδοση για τη μαγεία του Απολλωνίου», εξηγεί γιατί δικαιολογείται η μυθική φήμη του Απολλωνίου ως γητευτή («γόητος»), μάντη και θαυματοποιού. Το τέταρτο κεφάλαιο αναπτύσσει τη φιλοσοφία του Απολλωνίου ως ιερέα του Ασκληπιού και Πυθαγόρειου φιλοσόφου, ιδιαίτερα στον εσωτερισμό, τον μυστικισμό και την άσκηση ενάρετου βίου. Τέλος, το πέμπτο αναφέρεται στον θρύλο του Απολλωνίου Τυανέως με όλα τα υπέρ και τα κατά.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα Συμπεράσματα, όπου η συγγραφέας με συλλεκτική επιμέλεια και συσσωρευτική τάση, παραθέτει μεν πολλά και αξιοσημείωτα στοιχεία, αλλά κατά τρόπο αμέθοδο και μερικά δεδομένα που θα έπρεπε να είχε προτάξει στην Εισαγωγή.
Ο μυστηριώδης όμως «δαιμόνιος» Ελλην από την Καππαδοκία του πρώτου αιώνα, με την ξανθιά μακριά κόμη και τα γαλάζια μάτια, ο ασκητικός και ενάρετος, που, εκτός των άλλων, «έδωσε» στον Καβάφη το «κεραμεούν και φαύλον» («Απολλώνιος ο Τυανεύς εν Ρόδω», εμπνευσμένο από το έργο του Φιλόστρατου, Τα εις τον Τυανέα Απολλώνιο 5.22), έμεινε αδικαίωτος. Ελληνας φίλος, όταν έμαθε ότι στα Τύανα (κοντά στην αρχαία Νίγδη, σημερινή ονομασία Nigde) θα γινόταν αεροδρόμιο, έδωσε στους Τούρκους την ιδέα να ονομαστεί «Απολλώνιος», αλλά εις μάτην, φυσικά.
* Ο Ανδρέας Παναγόπουλος είναι συγγραφέας και ομότιμος καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών.