Wolfgang HŠssner: «Αννα Αχμάτοβα, Η θυελλώδης ζωή μιας μεγάλης ποιήτριας»
Μελάνι, Αθήνα, 2007, σελ. 224
Η Αννα Αχμάτοβα γεννήθηκε το 1889 στην Αγία Πετρούπολη. Εκεί πέρασε το μεγαλύτερο μέρος μιας πολυτάραχης ζωής γεμάτης έρωτες, απογοητεύσεις και αποτυχημένους γάμους. Το σοβιετικό καθεστώς την αντιμετώπισε καχύποπτα και αντιφατικά, χαρακτηρίζοντάς την «αγία και πόρνη». Υπέστη διώξεις αλλά γνώρισε συγχρόνως τη διεθνή αναγνώριση και καταξίωση. Οι αναγνώστες της και όσοι την έζησαν από κοντά τη λάτρεψαν με πάθος.
Ο Βόλφγκανγκ Χέσνερ, πανεπιστημιακός ανατολικογερμανικής καταγωγής με ειδίκευση στη σλαβική λογοτεχνία, μας δίνει μία περιεκτική βιογραφία της κορυφαίας Ρωσίδας ποιήτριας επιχειρώντας παράλληλα μια προσέγγιση του ποιητικού της έργου. Και αυτό γιατί, στην Αχμάτοβα, ίσως περισσότερο από ό,τι σε άλλες περιπτώσεις, ζωή και ποιητική δημιουργία μοιράζονται τα ίδια χαρακτηριστικά και συμπλέκονται οργανικά. Αμφότερες διαπνέονται από μια όμοια αίσθηση τραγικότητας καθώς ακροβατούν μεταξύ δημιουργίας και αφανισμού: Και τώρα γράφω, όπως πριν, χωρίς να διαγράφω/ Τα ποιήματά μου στο καμένο μου σημειωματάριο. Το θέμα της καταστροφής, της ματαίωσης, του θανάτου, επανέρχεται συχνά στην ποίηση της Αχμάτοβα το ίδιο και η εναγώνια προσπάθεια της σωτηρίας – που βέβαια ποτέ δεν είναι ανώδυνη και χωρίς απώλειες. Συγχρόνως, η απαρέσκεια απέναντι στο παρόν συνοδεύεται από νοσταλγικούς ήχους μακρινών παλιών καμπαναριών που τείνουν προς μια μελαγχολική σιωπή: στη ζωή μου απλώθηκε για πάντα / Η θλίψη. Ατονη μένει η φωνή.
Είναι αλήθεια ότι τα παιδικά χρόνια της Αχμάτοβα μάλλον δεν υπήρξαν ευτυχισμένα. Ωστόσο, η ποιήτρια διακατέχεται από μια ξεχωριστή αγάπη για την ιδιαίτερή της πατρίδα, την τόσο ατμοσφαιρική. Μόνο που το Λένινγκραντ της Αννας Αχμάτοβα δεν μπορεί να ξεχάσει πως κάποτε λεγόταν Αγία Πετρούπολη. Αναπόφευκτα, η παλιά πρωτεύουσα προκαλεί τις υποψίες, αν όχι το φθόνο της σοβιετικής ηγεσίας στη Μόσχα. Οι διώξεις κατά της Αχμάτοβα και των συναδέλφων της ήταν το φυσικό επακόλουθο της «ανασφάλειας και της απέχθειας που πάντα ένιωθε ο Στάλιν απέναντι στη συνήθως κριτικά διακείμενη καλλιτεχνική και επιστημονική ελίτ της χώρας, που είχε την κυρίως έδρα της στο Λένινγκραντ».
Υπό αυτές τις συνθήκες, ο αγώνας της επιβίωσης καταλήγει να μην είναι μόνο μια θεματική της ποιητικής σύνθεσης σε μια εποχή ανελέητων διώξεων και λογοκρισίας ο αγώνας αυτός αφορά το ίδιο το σώμα του ποιητικού έργου, τη φυσική του ύπαρξη αυτή καθ’ εαυτή. Η Αχμάτοβα συχνά καταστρέφει η ίδια τα γραπτά της για να μην αφήσει στις σοβιετικές Αρχές πειστήρια ενοχής. Συνθέτει νοερά και απομνημονεύει ολόκληρα ποιήματα για να είναι βέβαιη πως δεν θα πέσουν σε λάθος χέρια. Μόνο που η ποίησή της, αν και παράγεται εν κρυπτώ, δεν είναι υπόθεση ατομική, «ατομικιστική» όπως θα της καταλογίσει το σοβετικό καθεστώς διά στόματος Αντρέι Ζντάνοφ. Εκφράζει τα συναισθήματα μυριάδων συμπατριωτών της που, κρυφά κι αυτοί με τη σειρά τους, αποστηθίζουν και σιγοψιθυρίζουν τους στίχους της.
Είναι αλήθεια ότι η καλλιτεχνική δημιουργία κατά κανόνα αποτελεί, έτσι ή αλλιώς, προϊόν της βιωματικής εμπειρίας. Ομως ο Χέσνερ υποστηρίζει πως στη συγκεκριμένη περίπτωση, η σχέση αιτίου και αποτελέσματος μπορεί κατά κάποιο τρόπο και να αντιστραφεί. Η ζωή, ή τουλάχιστον η πρόσληψή της από το κοινό, είναι κι αυτή έργο του ποιητή. «Η ενασχόληση με τον προσωπικό μύθο γίνεται μέρος της καλλιτεχνικής δημιουργικής διαδικασίας και συνυφαίνεται αχώριστα στο έργο της». Η Αννα Αντρέγεβνα Γκορένκο υιοθετεί το συγγραφικό ψευδώνυμο Αχμάτοβα που ανήκε σε μια προγιαγιά της, από τη γενιά του Τζένγκις Χαν. Φωτογραφίζεται με ύφος επιτηδευμένο και φιλάρεσκο. Πλάθει τον προσωπικό της μύθο φωτίζοντας ή συσκοτίζοντας τις διάφορες πτυχές της ζωής της και καταφέρνει να γίνει αντικείμενο λατρείας για μια ολόκληρη γενιά – κάποιοι, μάλιστα, σχολίασαν με κυνισμό ότι αυτή η μεθοδευμένη προσωπολατρία δεν στερείται κάποιων αναλογιών με εκείνη την άλλη, την επίσημη, που είχε καλλιεργήσει για τον εαυτό του ο διώκτης της Αχμάτοβα και ηγέτης της ΕΣΣΔ Ιωσήφ Στάλιν.
Πάντως, ο Χέσλερ, στη μονογραφία του για την Αχμάτοβα, κατορθώνει όχι μόνο να παρακάμψει τους συμβατικούς διαχωρισμούς ανάμεσα στα βιογραφικά στοιχεία και την ανάλυση του ποιητικού έργου, αλλά και να αξιοποιήσει ερμηνευτικά τις μεταξύ τους συνάφειες δίνοντας τελικά ένα πολύ συνεκτικό κείμενο. Ο πρόλογος της Μυρσίνης Γκανά, η καλογραμμένη μετάφραση της Αννίτας Συριοπούλου και η εύστοχη απόδοση των ποιημάτων της Αχμάτοβα από τον Γιάννη Αντιόχου συμβάλλουν στο να αποτελεί η μονογραφία αυτή μια γοητευτική προσέγγιση του έργου και της ζωής της μεγάλης Ρωσίδας ποιήτριας, απαλλαγμένη από εκλαϊκευτικές απλουστεύσεις, αλλά και περιττό θεωρητικολογικό φορτίο.